Íslenzk tunga - 01.01.1965, Page 99

ÚR FÓRUM ORÐABÓKARINNAR V
97
við spurnir aí orðinu úr Rangárvallasýslu, auk þess sem það kemur
fyrir í „Sunnlendingagamni“, formannavísum um formenn í ver-
stöðvum austanfjalls 1914: „Jón óringan Eyvindar / enginn þving-
ar kjaldur, / þó að syngi um súðirnar / sjónæðingur kaldur.“ En
við höfum eldri dæmi um no. kjaldur af bókum: „Köstum kjaldurs
móði, / kætumst bræður góðir,“ segir í víkivakakvæði hjá Ólafi
Davíðssyni (frá 17. öld), og í öðru frá svipuðum tíma standa þessi
vísuorð: „Sturluðum förlast fræða sjóði, / fylldur kjaldinn maður
þreyr.“ ‘Kjaldinn’ er efalítið misritun eða mislestur fyrir kjaldri, og
kemur þá allt heim og saman. Loks er þess að geta, að í Bósarímum,
gömlum rímum frá því fyrir siðaskipti, kemur fyrir orðasambandið
harina kjaldur. Finnur Jónsson taldi, að kjaldur stæði hér fyrir
hjaldur,2 en það er marklítil tilgáta og óþörf, þar sem no. kjaldur
er kunnugt úr öðrum heimildum og merkingin fellur vel að efninu.
Þess er áður getið, að orðin kjöllur og kjaldur virðast hundin
við ákveðna landshluta, en vant er að segja, hvort svo hefur verið
frá öndverðu eða hversu lengi. Ef no. kjaldur hefði áður fyrr aðeins
tíðkazt á sama svæði og nú, gæti það verið nokkur bending um,
hvar Bósarímur og víkivakakvæðin væru ort. En forsendan er því
miður helzt til völt, til þess að hægt sé að álykta nokkuð af henni.
Ég hef áður vikið að því, að kjaldur og kjöllur mundu vera skyld
orð og að kjöllur hefði upphaflega merkt ‘kuldi’, síðan ‘kuldahroll-
ur, skjálfli’ og loks ‘ótti’; ‘hrollur, skjálfti’ er tengiliðurinn milli
upphafs- og lokamerkingar. Kjaldur þekkist að vísu aðeins í merk-
ingunni ‘ótti’, en eðlilegast er að álykta, að merkingarþróunin hafi
verið svipuð og í kjöllur, eldri merkingarstigin séu týnd, lokastigið
eitt eftir. Um ætterni þessara orða að öðru leyti þykir mér þetta lík-
legast. Þau eiga skylt við so. kala og kólna, no. kul og lo. kjöllyndur
‘strangur, ómildur’. En lo. kjöllyndur er til fært í orðabók Björns
Halldórssonar, og virðist forliður þess, /cjöl-, ef rétt er hermt, svara
til lat. gelu ‘kuldi’ og hljóðskiptastigið þá sama og í kjöllur, kjald-
- Finnur Jónsson, Ordbog til de aj Samfund til udg. aj gml. nord. litteratur
udgivne rímur samt til de aj dr. 0. Jiriczek udgivne Bósarimur (STUAGNL
LI; K0benhavn 1926—28), 210—211.
ÍSLENZK TUNCA 7