Hugur - 01.06.2009, Blaðsíða 172

170
Þorsteinn Vilhjálmsson
arinnar sé víðara en hugtakið vísindaheimspeki í þrengri merkingu og bókin teygi
sig inn á það svið sem hefur í seinni tíð verið kallað vísindafmði á íslensku. I þriðja
hluta bókarinnar, sem íjallar um þróun vísinda, er einnig á köflum tekið fyrir efni
sem telst til vísindafræða frekar en vísindaheimspeki. Þetta á til að mynda við um
kenningar Kuhns um vísindabyltingar.
Skemmst er frá því að segja að bókarhöfundur er vel að sér um margt í þessum
efnum og setur mál sitt yfirleitt fram með hófsemi og yfirvegun. Helst má að því
finna að ónákvæmni gætir á stöku stað, til dæmis þegar höfundur telur upp „fyrstu
fræðigreinarnar, sem ... klofnuðu út frá heimspeki“ og sleppir stjörnufræðinni sem
flestir telja þó í fyrstu sætum (32). Einnig sér þess stað hér og víðar að bókin kem-
ur út á annarri öld en drög að henni verða til og hefur láðst að breyta texta vegna
þess (t.d. neðst á bls. 15).
Fyrsti hluti bókarinnar, utan inngangs, fjallar um mál vísindanna. Þar er rætt um
hugtök eins og lögmál, reynslu, alhæfingar, kenningar og eðli þeirra. Undirkafli 2.3
ber fyrirsögnina „Tegundir lögmála". Þar leggur höfundur annan og þrengri
skilning í hugtakið orsakarlögmál en mörgum náttúruvísindamönnum er tamt (55).
Hann virðist þannig telja að orsakarlögmál einkennist af því að þau kveði á um
nægilega ástæðu eða að atburðir séu hluti af ófrávíkjanlegri atburðarás. En í
langflestum tilvikum eru orsakir fyrirbæra eða atburða fleiri en ein. Þannig er það
ekki nægileg orsök fyrir upphitun hlutar að rafsegulbylgjur falli á hann, því að
ýmsir hlutir endurkasta sh'kum bylgjum eða hleypa þeim í gegnum sig án orkutaps
og þá verður engin hitun.
Höfundur virðist h'ta svo á að stærðfræðilegur búningur á ýmsum lögmálum eða
niðurstöðum eðlisfræðinnar sýni að orsakahugsun komi ekki við sögu. En þegar
eðlisfræðingur beitir til dæmis lögmáh Ohms, U= IR, þá les hann það oft þannig
að spennan Uyfir viðnám R orsaki tiltekinn straum I, og eins geti straumur gegn-
um viðnám valdið ákveðnu spennufafli.
A bls. 61 byrjar höfundur umræðu sína um vísindakenningar og bendir meðal
annars réttilega á að oft kunna að vera til margar hugsanlegar kenningar sem geta
skýrt sömu fyrirbærin. Þetta er einmitt eitt af því sem kann að koma sumum á
óvart þó að þeir hafi þegar haft nokkur kynni af vísindum. Þannig fellur þetta vel
að því sem sagt verður hér á eftir um erindi vísindaheimspekinnar.
A bls. 94 ræðir höfundur tiltekna útgáfu orsaka þar sem fyrirbærið Z tengist
atriðunum ABCD og dregin er ályktunin „Z vex í réttu hlutfalli við C“. Hann
setur fram töfluna sem er í vinstri dálkinum hér á eftir og ég bið lesandann að bera
hana saman við hægri dálkinn sem ég hef bætt við:
AB£D —> Z ABCD —> Z
ABCD —> Z ABCD — > Z
ABCD —> Z abCd—> Z
I fyrri útgáfunni vaxa allar stærðirnar vinstra megin pílunnar. Því gæti hver þeirra
sem er verið orsök stækkunar á Z, og einnig einhver blanda af þeim. En í síðari
útgáfunni stækkar stærðin C ein og það hlýtur því að vera orsök stækkunar á Z.