Hugur - 01.06.2009, Blaðsíða 173

Undir regnbogann
171
Ég tel þess vegna að hægri dálkurinn lýsi því sem Erlendur vildi sagt hafa en sá
vinstri gefi að minnsta kosti villandi mynd af því.
Þá fjallar höfundur um það sem kallað er á ensku „uniformity of nature“ (97) og
þýðir það sem „lögmálið um löggengi náttúrunnar“. Það getur hvorki talist heppi-
leg né ljós þýðing. I fyrsta lagi hefur „uniformity11 miklu frekar merkinguna ,sam-
ræmi, samkvæmni, einsleitni', sbr. orðabækur, og í öðru lagi hefiir orðið ,löggengi‘
verið notað um allt annað. Þannig hafa bæði Þorsteinn Gylfason og höfundur
þessarar greinar haft það um ,weak causality* en ,nauðgengi‘ hafa þeir þá á móti
um ,strong causality'.2 Þetta er dæmi um það sem fj allað verður nánar um hér á
eftir, að bókin er ekki í nægilegum tengslum við annað sem unnið hefur verið á
íslensku á sömu sviðum.
Fimmti kafli bókarinnar fj allar um líkur eða líkindi í vísindum. Það er snúið
viðfangsefni sem er yfirleitt talið til vísindanna sjálfra frekar en til vísindaheim-
speki. Þannig er líkindafræði ein af undirgreinum stærðfræðinnar nú á dögum og
iðkuð af krafti í nánum tengslum við aðra stærðfræði. Líkindafræði og tölfræði er
til dæmis mjög beitt í hefðbundnum eðlisvísindum við úrvinnslu mælinga og
fleira slíkt, og er þá fylgt hefðum sem mótast hafa á síðustu einni til tveimur öld-
um. Beiting h'kinda í félagsvísindum er af sama meiði. Einnig kemur Hkindafræði
við sögu með sérstökum og nýstárlegum hætti í skammtafræði sem varð til á fyrstu
áratugum 20. aldar. Með hliðsjón af öllu þessu er ekki ljóst að tæknileg fjöllun um
líkindafræði eigi heima í bók sem þessari. Alltént kemur sumt af því sem þarna er
sagt nokkuð spánskt fyrir sjónir3 jafnframt því sem ef til vill er verið að íþyngja
heimspekinemum í grunnnámi að óþörfu með svo erfiðu efni.
Þriðji hluti bókarinnar fjallar um þróun vísinda en hún hefur einmitt verið
fræðimönnum 20. aldar afar hugleikin. Erlendur Jónsson er meðal annars vel að
sér um pósitífisma og tilleiðslu og fjallar um þau efni á glöggan hátt og af þekk-
ingu. A bls. 176 segir hann að eiginlegur pósitífismi sé varla til lengur. Það má vel
til sanns vegar færa að því er varðar hugvísindin; nú á dögum er leitun að heim-
spekingi eða hugvísindamanni sem aðhyflist einfaldanir póstitífismans. Hins vegar
hefur hugsanagangur pósitífismans löngum höfðað til raunvísindamanna, til
dæmis þær kjarnahugmyndir pósitífista að sönn eða raunveruleg þekking fáist
eingöngu með skynfærum okkar og okkur beri að forðast frumspekilegar vanga-
veltur. Þó að svo einfaldar hugmyndir kunni einnig að hafa látið undan síga á þeim
vígstöðvum á 20. öld er langt í frá að pósitífisminn sé horfinn af vellinum.
2 Sjá til dæmis Þorsteinn Gylfason, 1996; Þorsteinn Vilhjálmsson, 1996.
3 Þannig er meðferðin á „Bertrandsöskjunni" (116) óþarflega óljós, samanber til dæmis flettuna
„Bertrands box paradox" á Wikipediu. Það sem kallað hefur verið „þverstæða Bertrands"
(116-117) stafar af því að nauðsynlegt er að skilgreina nánar hvað átt sé við með því að
strengurinn AB sé „valinn af handahófi“ eða með öðrum orðum hver sé líkindadreifing
strengjanna í upphafi. Ef það er gert hverfur þverstæðan. Þetta er tiltölulega augljóst þeim
sem hafa fengið nokkra þjálfun í stærðfræðilegri hugsun um líkindi. - Stærðfræðilegi eðlis-
fræðingurinn Edwin Jaynes leysti málið endanlega árið 1973 tneð því að sýna fram á að í
raun sker ein lausn sig úr þegar beitt er eðlilegum og algengum viðbótarskilyrðum. — Sjá
„Bertrand’s paradox“ í Wikipediu, tilvísanir þar og annað veflægt efni sem finna má með
Google.