Hugur - 01.06.2009, Page 176

174
Þorsteinn Vilhjálmsson
kort samsvarar stuttum texta þar sem áhersla er lögð á megineinkenni. I langa
textanum er stundum leitast við að lýsa fyrst meginreglum og -hugmyndum.
Þegar þær eru síðan bornar að veruleikanum koma í ljós frávik og undantekningar
og þá reyna menn ef til vill að gera grein fyrir þeim með nýjum atriðum í kenn-
ingum sínum. Að því loknu koma svo enn í ljós undantekningar og þannig getur
boltinn haldið áfram að velta þó að hitt kunni að leika á tveimur tungum hver
ávinningurinn verður þegar upp er staðið; þetta getur farið að líkjast því þegar
menn reyna að komast undir regnbogann.
Sérstök ástæða er til að rifja þetta upp hér vegna þess að mörkin milli vísindanna
sjálfra og vísindaheimspekinnar geta stundum verið óglögg. Það sjáum við best á
ögurstundum í sögu vísindanna þegar vandamálin vekja grundvallarspurningar
um viðhorf og aðferðir. Þannig var Forngrikkinn Aristóteles að sjálfsögðu bæði
heimspekingur og vísindamaður í senn samkvæmt þeirri orðanotkun sem okkur
er töm nú á dögum. Þar skiptir litlu að heimspeki hans telst líklega hafa staðist
betur tímans tönn en vísindin; það var ekki vitað fyrirfram! - Heimspekileg við-
horf áttu mikinn þátt í að móta svokallaða byltingu Kópernikusar í upphafi ný-
aldar og menn eins og Galíleó, Newton og Descartes fjölluðu ekki aðeins um
vísindi eins og við þekkjum þau heldur líka um ýmiss konar aðferðir og grunn-
viðhorf sem tengjast vísindum. - Svipað má segja um Einstein og Bohr á fyrri
hluta 20. aldar: þeir hugsuðu báðir öðrum þræði heimspekilega um viðfangsefni
sín og sú hugsun átti mikinn þátt í að dýpka spor þeirra í heimi vísindanna.
Ef þetta er haft í huga telst vonandi engin goðgá þótt spurt sé: Hvert er þá
erindi vísindaheimspekinnar sem sérstakrar fræðigreinar? Hverju bætir hún við
vísindin sjálf? Geta vísindamennirnir sjálfir ekki bara séð um þetta? Sett fram þær
aðferðafræðilegu og heimspekilegu pælingar sem þörf er á hverju sinni í tengslum
við róttækar nýjungar í vísindum? Eða getur vísindaheimspekin einhvern tímann
gefið okkur fiillkomna lýsingu á vísindunum og þannig leitt okkur undir regn-
bogann? Ef slíkt skyldi einhvern tímann takast koma þá ekki breytingar fram-
tíðarinnar í veg fyrir að lýsingin geti orðið varanleg?
Þessar spurningar eru settar fram hér til þess að vekja lesandann til umhugsunar
en ekki til að halda fram einhverju einu ákveðnu svari við þeim. Þó vil ég bæta því
við að mér sýnist það hljóta að vera einn þáttur í erindi vísindaheimspekinnar að
ýta við mönnum, benda á atriði og samhengi sem menn hafa ekki komið auga á
áður, koma mönnum til að undrast og segja „aha - svona er þetta auðvitað; þetta
hafði ég ekki hugsað út í áður.“ Hér á eftir verða rakin tvö dæmi af þessum toga,
annað um eðli aðleiðslunnar en hitt um rakhníf Ockhams.
Galdur aðleiðslunnar
Ein skemmtilegasta gáta vísindaheimspekinnar er spurningin um það sem oft er
kallað aðleiðsla6 og um velgengni hennar. Frægt dæmi um hvítu svanina sýnir vel
6 Erlendur Jónsson og fleiri kalla þetta tilleiðslu en á ensku nefnist það ,induction‘. Hugtakið
kallast á við það sem á ensku nefnist ,deduction‘ og ýmsir kalla afleiðslu á íslensku. En í
staðinn fyrir parið tilleiðsla/afleiðsla nota aðrir aðleiðsla/útleiðsla og komast þannig annars