Hugur - 01.06.2009, Síða 176

Hugur - 01.06.2009, Síða 176
174 Þorsteinn Vilhjálmsson kort samsvarar stuttum texta þar sem áhersla er lögð á megineinkenni. I langa textanum er stundum leitast við að lýsa fyrst meginreglum og -hugmyndum. Þegar þær eru síðan bornar að veruleikanum koma í ljós frávik og undantekningar og þá reyna menn ef til vill að gera grein fyrir þeim með nýjum atriðum í kenn- ingum sínum. Að því loknu koma svo enn í ljós undantekningar og þannig getur boltinn haldið áfram að velta þó að hitt kunni að leika á tveimur tungum hver ávinningurinn verður þegar upp er staðið; þetta getur farið að líkjast því þegar menn reyna að komast undir regnbogann. Sérstök ástæða er til að rifja þetta upp hér vegna þess að mörkin milli vísindanna sjálfra og vísindaheimspekinnar geta stundum verið óglögg. Það sjáum við best á ögurstundum í sögu vísindanna þegar vandamálin vekja grundvallarspurningar um viðhorf og aðferðir. Þannig var Forngrikkinn Aristóteles að sjálfsögðu bæði heimspekingur og vísindamaður í senn samkvæmt þeirri orðanotkun sem okkur er töm nú á dögum. Þar skiptir litlu að heimspeki hans telst líklega hafa staðist betur tímans tönn en vísindin; það var ekki vitað fyrirfram! - Heimspekileg við- horf áttu mikinn þátt í að móta svokallaða byltingu Kópernikusar í upphafi ný- aldar og menn eins og Galíleó, Newton og Descartes fjölluðu ekki aðeins um vísindi eins og við þekkjum þau heldur líka um ýmiss konar aðferðir og grunn- viðhorf sem tengjast vísindum. - Svipað má segja um Einstein og Bohr á fyrri hluta 20. aldar: þeir hugsuðu báðir öðrum þræði heimspekilega um viðfangsefni sín og sú hugsun átti mikinn þátt í að dýpka spor þeirra í heimi vísindanna. Ef þetta er haft í huga telst vonandi engin goðgá þótt spurt sé: Hvert er þá erindi vísindaheimspekinnar sem sérstakrar fræðigreinar? Hverju bætir hún við vísindin sjálf? Geta vísindamennirnir sjálfir ekki bara séð um þetta? Sett fram þær aðferðafræðilegu og heimspekilegu pælingar sem þörf er á hverju sinni í tengslum við róttækar nýjungar í vísindum? Eða getur vísindaheimspekin einhvern tímann gefið okkur fiillkomna lýsingu á vísindunum og þannig leitt okkur undir regn- bogann? Ef slíkt skyldi einhvern tímann takast koma þá ekki breytingar fram- tíðarinnar í veg fyrir að lýsingin geti orðið varanleg? Þessar spurningar eru settar fram hér til þess að vekja lesandann til umhugsunar en ekki til að halda fram einhverju einu ákveðnu svari við þeim. Þó vil ég bæta því við að mér sýnist það hljóta að vera einn þáttur í erindi vísindaheimspekinnar að ýta við mönnum, benda á atriði og samhengi sem menn hafa ekki komið auga á áður, koma mönnum til að undrast og segja „aha - svona er þetta auðvitað; þetta hafði ég ekki hugsað út í áður.“ Hér á eftir verða rakin tvö dæmi af þessum toga, annað um eðli aðleiðslunnar en hitt um rakhníf Ockhams. Galdur aðleiðslunnar Ein skemmtilegasta gáta vísindaheimspekinnar er spurningin um það sem oft er kallað aðleiðsla6 og um velgengni hennar. Frægt dæmi um hvítu svanina sýnir vel 6 Erlendur Jónsson og fleiri kalla þetta tilleiðslu en á ensku nefnist það ,induction‘. Hugtakið kallast á við það sem á ensku nefnist ,deduction‘ og ýmsir kalla afleiðslu á íslensku. En í staðinn fyrir parið tilleiðsla/afleiðsla nota aðrir aðleiðsla/útleiðsla og komast þannig annars
Síða 1
Síða 2
Síða 3
Síða 4
Síða 5
Síða 6
Síða 7
Síða 8
Síða 9
Síða 10
Síða 11
Síða 12
Síða 13
Síða 14
Síða 15
Síða 16
Síða 17
Síða 18
Síða 19
Síða 20
Síða 21
Síða 22
Síða 23
Síða 24
Síða 25
Síða 26
Síða 27
Síða 28
Síða 29
Síða 30
Síða 31
Síða 32
Síða 33
Síða 34
Síða 35
Síða 36
Síða 37
Síða 38
Síða 39
Síða 40
Síða 41
Síða 42
Síða 43
Síða 44
Síða 45
Síða 46
Síða 47
Síða 48
Síða 49
Síða 50
Síða 51
Síða 52
Síða 53
Síða 54
Síða 55
Síða 56
Síða 57
Síða 58
Síða 59
Síða 60
Síða 61
Síða 62
Síða 63
Síða 64
Síða 65
Síða 66
Síða 67
Síða 68
Síða 69
Síða 70
Síða 71
Síða 72
Síða 73
Síða 74
Síða 75
Síða 76
Síða 77
Síða 78
Síða 79
Síða 80
Síða 81
Síða 82
Síða 83
Síða 84
Síða 85
Síða 86
Síða 87
Síða 88
Síða 89
Síða 90
Síða 91
Síða 92
Síða 93
Síða 94
Síða 95
Síða 96
Síða 97
Síða 98
Síða 99
Síða 100
Síða 101
Síða 102
Síða 103
Síða 104
Síða 105
Síða 106
Síða 107
Síða 108
Síða 109
Síða 110
Síða 111
Síða 112
Síða 113
Síða 114
Síða 115
Síða 116
Síða 117
Síða 118
Síða 119
Síða 120
Síða 121
Síða 122
Síða 123
Síða 124
Síða 125
Síða 126
Síða 127
Síða 128
Síða 129
Síða 130
Síða 131
Síða 132
Síða 133
Síða 134
Síða 135
Síða 136
Síða 137
Síða 138
Síða 139
Síða 140
Síða 141
Síða 142
Síða 143
Síða 144
Síða 145
Síða 146
Síða 147
Síða 148
Síða 149
Síða 150
Síða 151
Síða 152
Síða 153
Síða 154
Síða 155
Síða 156
Síða 157
Síða 158
Síða 159
Síða 160
Síða 161
Síða 162
Síða 163
Síða 164
Síða 165
Síða 166
Síða 167
Síða 168
Síða 169
Síða 170
Síða 171
Síða 172
Síða 173
Síða 174
Síða 175
Síða 176
Síða 177
Síða 178
Síða 179
Síða 180
Síða 181
Síða 182
Síða 183
Síða 184
Síða 185
Síða 186
Síða 187
Síða 188
Síða 189
Síða 190
Síða 191
Síða 192
Síða 193
Síða 194
Síða 195
Síða 196
Síða 197
Síða 198

x

Hugur

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Hugur
https://timarit.is/publication/603

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.