Hugur - 01.06.2009, Side 177

Undir regnbogann
175
hvað hér er á ferð og varpar ljósi á veigamiklar hliðar vandans, ekki síst sögulegu
víddina. Hugsum okkur að við búum á íslenskum sveitabæ um aldamótin 1600.
Við bæinn er tjörn og á hverju sumri koma þangað hvít svanahjón. Við höfum
spurnir af öðrum tjörnum og vötnum um allt land og okkur er sagt að svanirnir
þar séu allir hvítir. Einnig fréttum við af svönum á meginlandi Evrópu, í Afríku,
Asíu og Norður-Ameríku og allt ber að sama brunni. Við teljum okkur því geta
dregið þá ályktun að
allir svanir eru hvítir (1)
Við getum sagt að frekari sönnur séu færðar á þessa niðurstöðu okkar í hvert skipti
sem einhver sér hvítan svan og þess konar atburðir eða athuganir skipta sjálfsagt
tugum eða hundruðum milljóna. En sem betur fer er hugsun okkar frjáls og eng-
inn getur bannað okkur að setja upp gleraugu gagnrýninnar og hugsa sjálfstætt.
Þá sjáum við kannski að þetta er þrátt fyrir allt ekki fullkomlega öruggt; það eina
sem við getum sagt með fúllkominni vissu er að
allir svanir sem við vitum um eru hvítir (2)
Og viti menn: Á síðari hluta 17. aldar höfðu Evrópumenn kannað Ástralíu nógu
vel til þess þeir sáu þar svarta svani.7 Og síðar kom í ljós að í Suður-Ameríku eru
til svanir með svartan haus og háls.
Þessi saga sýnir okkur áþreifanlega það sem heimspekingar hefðu getað sagt
okkur fyrirfram: Með aðleiðslu getum við aldrei „sannað“ eitt eða neitt. Það er
alveg sama hversu mörg dæmi við höfum séð um einhverja reglu af þessu tagi, við
getum aldrei dregið pottþétta ályktun um öll tilvik sem framtíðin ber í skauti sér.
En sagan um svanina sýnir ekki bara rökvillu aðleiðslunnar heldur varpar hún
líka ljósi á tengsl hennar við framvindu sögunnar. Því að auðvitað vorum við í
góðri trú þegar við settum fullyrðingu (1) fram í upphafi. Við hefðum kannski bara
átt að vera enn varkárari og láta nægja að segja, koll af koUi:
Allir svanir í sveitinni minni, á Islandi,
í Evrópu, í Evrasíu ... eru hvítir (3)
Þannig hefðum við sett fúllyrðinguna í samhengi við það sem kalla mætti reynslu-
svid okkar á hverjum tíma og gert lýðum ljóst um leið að þannig er þekkingu okkar
alltaf háttað: Hún er háð því hversu langt reynsla okkar nær á hverjum tíma en
jafnframt skiptir þá sköpum að við höldum okkur fast við það sem best er vitað,
vegar hjá árekstri í framburði í parinu aðleiðsla/afleiðsla og hins vegar hjá því að innleiða
tilleiðslu sem er nýtt og framandi orð og virðist óþarft. Hinu er ekki að neita að sú sundrung
sem nú ríkir um þetta er til baga því að menn geta varla notað þessi orð með skýrum og
ótvíræðum hætti nema láta ensku orðin íýlgja!
7 Nánar tiltekið gerðist þetta árið 1697 þegar hollenski landkönnuðurinn Willem de Vlam-
ingh sá svartan svan í Vestur-Ástralíu á fljóti sem hann gaf nafnið Swan River og rennur nú
gegnum borgina Perth. (Sjá um þetta ýmsar heimildir á Veraldarvefnum.)