Hugur - 01.06.2009, Page 179

Undir regnbogann
177
sólin sé kyrr í miðju sólkerfisins þá horfum við á sólkerfið utan frá og leggjum
áhersluna á að lýsa hreyfingu sólar og reikistjarna með sem einföldustum hætti.
Tökum annað dæmi úr allt annarri átt. Hugsum okkur að ég fáist stundum við
smíðar. Eg á góða handsög af viðurkenndri tegund og kann vel á hana. Svo kemur
vinur minn til mín og segir mér frá hjólsög sem sé afar afkastamikil og þægileg.
Hleyp ég þá til og kaupi hana eða ætti ég að gera það? Svarið er ekki augljóst og
þess vegna aftur loðið. Skynsamlegast fyrir mig er að meta stöðuna vandlega. Ef
ég nota sög ekki mikið á næstunni er eins víst að það borgi sig alls ekki fyrir mig
að skipta um og læra á nýtt verkfæri gerólíkt hinu fyrra. En ef ég ætla að ráðast í
meiri háttar verkefni sem fela í sér mikla sögun þar sem hjólsögin hentar og sparar
verulega vinnu, þá borgar sig á hinn bóginn að láta sig hafa það að kaupa hana,
læra á hana og finna henni stað í verkfærageymslunni.
Segjum nú að ég sé löngu búinn að læra á hjólsögina en eigi hina þó líka í
geymslunni, við hliðina á þeirri nýju. Nú kemur upp að ég þarf að saga í sundur
eina spýtu. Hvora sögina gríp ég þá? Svarið er að ég mundi yfirleitt grípa hand-
sögina; hin er þyngri, það þarf að setja hana í samband eða hlaða batteríin, hún er
hættulegri og svo framvegis.
Þetta dæmi um sagirnar getur leitt hugann að því sem stundum er kallað að
„skjóta smáfögla með fallbyssu“ og er talið miður gott verklag. Oft er betra að
notast við einfaldara tækið þó að hitt sé líka tiltækt og gott að grípa til þess þegar
meira liggur við.
Þessi saga öll á sér skýrar hliðstæður í vísindum. Einföldum verkfærum sam-
svara þá til dæmis einfaldar kenningar. Sem dæmi má taka jarðmiðjukenninguna
sem var talin rétt í heimi fræðanna fyrir daga Kópernikusar. Hún gat að mestu
leyti gert skil öllum athugunum og fyrirbærum sem menn höfðu þá séð. Og hún
var einfaldasta fáanlega kenningin sem gerði það. Hún var eins og handsögin min
frá Stanley. - En þegar ný gögn fóru að hrannast upp á 16. og 17. öld, þá dugði
kenningin ekki lengur til að gera þeim skil þó að hún réði við eldri gögn. Menn
tóku þá upp einföldustu kenningu sem gat gert skil öllum athugunum sem þá
þekktust, það er að segja sólmiðjukenninguna sem samsvarar nýju hjólsöginni
minni. Raunar var önnur ný kenning í boði um tíma, málamiðlunarheimsmynd
Danans Týchós Brahe, en henni var að lokum hafnað vegna þess að hún var óþarf-
lega flókin; hún kallaði á óþarfar spurningar sem hún gat ekki svarað.8
Örlög þessarar kenningar Týchós eru eitt fyrsta veigamikla dæmið úr sögu vís-
indanna um það sem kallað heför verið rakhnífur Ockhams. Hann er kenndur við
Vilhjálm frá Ockham sem var enskur Fransiskanamunkur og heimspekingur á
fyrri hluta 14. aldar. Með svokölluðum hníf hans er átt við þá reglu að við eigum
aldrei að velja flóknari skýringar en þörf er á, til dæmis aldrei að kalla áður óþekkt
fyrirbæri inn í skýringar okkar og kenningar að óþörfu.9 Með þessum hníf var
kenning Týchós smám saman ijarlægð úr heimi hugmyndanna, mönnum varð
8 Samkvæmt heimsmynd Týchós er jörðin í miðju, tunglið og sólin á brautum um hana en
hinar reikistjörnurnar á brautum um sól. Bæði jörðin og sólin áttu þannig að hafa meiri
háttar stýrandi hlutverk.
9 Eyjólfiir Kjalar Emilsson, 1985.