Læknablaðið - 15.01.1995, Blaðsíða 54

44
LÆKNABLAÐIÐ 1995; 81: 44-49
Siðferðileg verðmæti og
hugleiðingar um meðferð
María Sigurjónsdóttir
Inngangur
Efni þessarar ráðstefnu eru þau siðferðilegu
álitamál sem upp koma þegar líður að dauða-
stundu fólks. Síðustu árin hefur mikill meiri-
hluti fólks sem deyr, dáið á sjúkrahúsum eða
hjúkrunarheimilum svo meðferð dauðvona
sjúklinga er meðal þeirra starfa sem
heilbrigðisstarfsmenn sinna. Á þeim brenna
oft ýmis erfið siðferðileg vandamál sem snerta
umönnun og meðferð deyjandi fólks. Hér er
ætlunin að ræða sum þessara siðferðilegu
vandamála.
Rétt er að geta þess strax í upphafi að hér er
ekki ætlunin að tala um líknarmorð eða aðstoð
við sjálfsmorð. Ástæðan er sú að bæði mál-
efnin eru nógu stór til að halda ráðstefnu um
þau hvort fyrir sig. Ákveðið var að takmarka
efnið við þá siðfræði sem tengist venjulegum
dauðdaga, ef svo má að orði komast. Reyndar
verður ekki fjallað sérstaklega um börn hér þar
sem ákvarðanataka fyrir börn getur í sumum
tilfellum haft annan rökstuðning en fyrir full-
orðið fólk.
Siðferðileg verðmæti
Af siðferðilegum verðmætum verður fyrst
fjallað um sjálfræði. Eins og nafnið bendir til er
sjálfræði það að einstaklingurinn fái að ákveða
hvað hann gerir og hvað gert er við eigin lík-
ama*).
Sú var tíðin að almenningur taldi að læknar
vissu best hvað réttast væri að gera við hverjum
og einum kvilla og fóru flestir í blindni eftir því
sem læknar sögðu um rannsóknir og meðferð
við sjúkdómum. Fór þá saman alræðisvald
lækna yfir öllu því sem sneri að rannsókn og
meðferð sjúkdóma og það að sjúklingarnir
Byggt á erindi sem flutt var á ráöstefnu Siöfræðiráös
Læknafélags (slands 18. mars 1994.
Höfundur er læknir. Fyrirspurnir, bréfaskipti: María Sigur-
jónsdóttir, geödeild Landspítalans.
lögðu hluta af sjálfræði sínu í hendur læknisins.
Læknar stýrðu svo rannsóknum og meðferð
sjúkdóma með velferð sjúklingsins í huga sem
lokamarkmið.
í dag er óalgengt að sjúklingar afsali sér
sjálfræði sínu til lækna eins og áður var lýst.
Ástæður þess eru án efa margar og verða ein-
ungis fáar taldar hér. Almenningur hefur nú
gert sér grein fyrir því að enginn hópur manna
er alvitur eða óskeikull á neinu sviði. Aukin
almenn þekking á starfsemi líkamans og fleiri
meðferðarmöguleikar hafa aukið virka þátt-
töku sjúklinga í meðferðarákvörðunum. Jafn-
framt hefur mönnum orðið Ijóst að læknisfræði
byggist á ákveðnu gildismati sem ekki er sjálf-
gefið að allir þjóðfélagsmeðlimir séu sammála
um**).
Nú er almennt litið svo á að sjálfræði fólks sé
mikilvægt siðferðilegt verðmæti. Rétturinn til
sjálfsákvörðunar byggir á virðingu fyrir mann-
eskjunni sem sjálfráða skynsemisveru sem á að
fá að ráða hvað hún gerir og hvað gert er við
líkama hennar. Þessi réttur er mikilvægur til að
koma í veg fyrir gerræðislegar aðgerðir á fólki.
En sjálfræði er einnig mikilvægt þar sem al-
mennt er talið að hver einstaklingur geti best
metið sjálfur hvað honum er fyrir bestu, miðað
við gildismat og langtímamarkmið.
En sjálfræði er greinilega bundið ákveðnum
skilyrðum. Yfirleitt er talið að til að raunveru-
legt sjálfræði geti verið til staðar þurfi viðkom-
andi að hafa athafnafrelsi, valfrelsi og skyn-
semi eða hæfileika til rökrænnar umhugsunar
(1). Augljóslega hefur fangi, eða maður sem er
þvingaður til gjörða, ekki fullt athafnafrelsi,
sjálfræði þeirra er því takmarkað. Tæpast er
*) Sjálfsákvörðunarréttur er þó ekki ótakmarkaöur eins
og sjá má í ýmsum reglum sem þjóðfélagið setur.
**) Vottar Jehóva hafa til dæmis annað gildismat hvað
varðar blóðgjafir en fólk í ýmsum öðrum trúfélögum.
Einnigmánefnaauknar vinsældir óhefðbundinna lækn-
ingaaðferða síðustu árin. Sumar þeirra byggja á hug-
myndum um starfsemi líkamans sem eru gjörólíkar því
sem hefðbundin læknisfræði kennir.