Tímarit Máls og menningar - 01.12.1967, Side 19

kanna afleiðingar þeirra halda þeir
fast við stöðu og stirfni.
4
Þrátt fyrir og þó ef til vill einmitt
vegna útskúfunar hugsunar á opin-
berum vettvangi, siðleysis velgengn-
innar og almennrar útbreiðslu skipu-
legs ábyrgðarleysis, hafa menn í
valdastöðum beinan hag af saman-
lögðu valdi þeirra stofnana, sem þeir
stjórna. Því að vald stofnananna,
raunverulegt og mögulegt, er ein-
mitt eignað þeim sem virðast ráða á-
kvörðunum mála. Stöður þeirra og
starfsemi og jafnvel þeir sjálfir per-
sónulega fá ljóma af þessari trú; um
allar æðri valdastöður leikur bjarmi
orðstírs og frægðar, sem stjórnmála-
foringjar, auðjöfrar, aðmírálar og
hershöfðingjar njóta góðs af. Hinir
„útvöldu“ þegnar þjóðfélagsins í-
klæðast valdi þjóðfélagsins í heild,
hvað sem líður lítilþægni einstakra
manna meðal þeirra. í slíkri aðstöðu
geta fáir staðizt til lengdar þá freist-
ingu að miða hugmyndir sínar um
eigið ágæti við eðli þeirrar stofnun-
ar eða félagsheildar, sem þeir ráða
fyrir. Þar kemur að hver einstakur
lítur á sjálfan sig, á orð sín og gerðir
í hlutverki sínu sem fulltrúi þjóðar
sinnar, viðskiptasamsteypu eða hers
sem holdi klædda dýrðarímynd þess-
ara stofnana; þegar slíkur maður
talar í nafni þjóðar sinnar, ómar
Siðleysi velgengninnar
sögufrægð hennar í eyrum hans sem
lofsöngur um eigin verðleika.
Álit manns vegna stöðu hans í
samfélaginu er ekki lengur endilega
afmarkað við einstaka staði, heldur
mótast það af tengslum manna við
þau valdakerfi, sem umfangsmest eru
innan þjóðfélagsins og ná raunar til
þess alls. Auði fylgir álit, jafnvel þótt
að honum sé óbragð glæpsamlegs at-
hæfis. Völdum fylgir, álit, jafnvel þótt
enginn menningarlegur eða sálfræði-
legur bakgrunnur sé að baki þeim.
Meðal almennings verða gamlar arf-
gengar siðgæðisreglur að víkja, ef
þær standa í vegi manna til vegs og
álits; menn taka að leita að mæli-
stikum í lífi hinna „útvöldu“ til þess
að laga sig eftir. Samt virðist auð-
veldara fyrir Bandaríkjamenn nútím-
ans að greina fyrirmyndarmenn í
fortíðinni en nútíðinni, hvort sem
það stafar af því, að um raunveru-
legan mismun sögulegs eðlis er að
ræða eða auðveldara pólitískt mat
vegna fjarlægðar.1 Hvað sem því
1 Á hverju tímabili verður einhver ein
fræðigrein eða hugsunarstefna einskonar
samnefnari þess. Samnefnari núverandi í-
haldsskeiðs í Bandaríkjunum er saga
Bandaríkj'anna. Þetta er tími sérfræðinga
í bandarískri sögu. 011 þj'óðernisdýrkun
leitar sér auðvitað stuðnings í sögunni, en
þó ekki fyrst og fremst vegna þess sem
liðið er, heldur hins sem er að gerast; til-
gangurinn er upphafning nútímans með
skírskotun til fortíðarinnar. (1) Ein ástæð-
an til þess að bandarfsk hugsun er svo sögu-
21 TMM
321