Tímarit Máls og menningar - 01.11.1971, Síða 37

Upphaf íslenzkra nútimabókmennta
ósamræmi stafar af tvískinnungi höfundar sjálfs. Laxness sjálfum tókst ekki
að afskrifa ísland úr lífi sínu, eins og Steini Elliða. íslandsdvölin árið 1924
batt Laxness traustari böndum við Island en hann vildi viðurkenna fyrir
sjálfum sér, þegar hann yfirgaf það að eigin sögn fyrir fullt og allt, eins og
fram kemur í viðtali við Morgunblaðið (13. 12. 1924) rétt fyrir brottför hans.
A sama tíma og hann er að semja „Vefarann mikla“ á Sikiley sendir hann til
Islands langar greinar („Drengjakollurinn og íslenzka konan“ og „Af ís-
lenzku menningarástandi“), og í þeim — þrátt fyrir ákafa gagnrýni á íslenzkri
vanþróun — virðist hann ekki geta látið örlög íslands sér í léttu rúmi liggja.
Það er fróðlegt að athuga í þessum og næstu greinum á eftir („Ferðasaga
að austan“, „Raflýsing sveitanna“) hvernig tengsl Laxness við ísland þrosk-
ast og hvernig hann kemst loks í „Alþýðubókinni“ á sömu skoðun sem Þór-
bergur í „Bréfi til Láru“. Og af þessari skoðun myndast þá vígorð Laxness
sem skálds: „Ég er að hugsa um að halda áfram að skrifa, þangað til íslenzkri
alþýðu hefir skilizt, að hún hefir engan rétt á því að lifa hundalífi, — að það
er ekki til í nokkrum lögum einn stafkrókur, sem beri blak af þeim höfuð-
glæp“. („Alþýðubókm“, bls. 101.) En það er önnur saga.
2) Nú kem ég að öðru atriði, sem ég álít vera sameiginlegt öllum þremur
verkunum, og vil kalla „leit skáldsins að lífsviðhorfi“. Þetta atriði er nátengt
hinu fyrra, og sprettur af því, að þessum skáldum nægir ekki lengur sveita-
speki sem mælikvarði á öll verðmæti lífsins. 1 öllum þremur verkunum er um
að ræða rannsókn á eðli og tilgangi mannlegrar tilveru og viðleitni mannsins
til að skapa sér afstöðu til lífsins og umheimsins.
í „Hel“ tekur Nordal fyrir tilveruvandamál sem í sjálfu sér hefur almennt
heimspekilegt gildi. Álfur frá Vindhæli er í reyndinni persónugervingur
þeirrar eðlislægu viðleitni mannsins, sem ól af sér grundvallarspurningu allrar
heimspeki, þ.e.a.s. viðleitninnar til að ráða fram úr eðli tilverunnar, til að
gefa lífinu tilgang, til að veita hæfileikum sínum útrás. Og skilningur Nor-
dals á mannlegri tilveru er sem sagt borinn uppi af meðvitaðri stöðu hans í
nútímaheiminum. En það er ekki hin þjóðfélagslega ásýnd nútímaheimsins,
sem skáldið ber fyrir brjósti. Það er frekar fjölbreytni og hverfulleiki nú-
tímalífsins, sem máli skipta í reynslu aðalpersónunnar. Nordal skoðar tilveru
mannsins frá sálfræðilegu sjónarmiði fyrst og fremst. „Hel“ er beinlínis hlið-
stæða þeirrar tilraunar Nordals til sálfræðilegs skilnings á mannlegri tilveru,
sem hann gerði í fyrirlestrum sínum „Einlyndi og marglyndi“ veturinn 1918
til 19 í Reykjavík, en hann samdi þá á sama tíma og lokakafla „Heljar“. Að
vísu þekki ég þessa fyrirlestra aðeins af úrdrætti Nordals í íslenzkum blöðum
115