Tímarit Máls og menningar - 01.09.1982, Blaðsíða 88

Tímarit Máls og menningar
um um stöðu hinna ýmsu verka sem gagnrýnandinn getur tekið hvað mest
skapandi þátt í framþróun bókmennta. Gagnrýnandinn Heinrich Vorm-
weg telur m. a. s. að þetta sé það hlutverk gagnrýninnar sem tryggi henni
sögulegan og þjóðfélagslegan tilverurétt. Henni beri að velta fyrir sér
valkostum og möguleikum í framtíðarþróun bókmenntanna og „skilgreina
stöðugt upp á nýtt ystu landamæri þeirra möguleika sem bókmenntir hafa
og er því nauðsynlegt að nýta sér.“23 Til að svo sé þarf gagnrýnin vissulega
að vera býsna frjálslynd, andstæð allri stöðnun og fábreytni, en opin fyrir
fjölbreytni og nýsköpun. Ugglaust er það rétt hjá Vormweg að gagnrýnin
geti haft mikil áhrif á þá meðvitund og þær væntingar lesenda er tengjast
bókmenntum og stöðu þeirra.
Það gildir um þessa hlið gagnrýni, sem og um greiningu verka og alla
umfjöllun, að engar fastar reglur ber að setja, engar viðjar að leggja á
gagnrýnandann; hægt er að nálgast skáldverk á ótal vegu. Ég nefni sem
dæmi tvo ritdóma um / borginni okkar sem báðir fjalla um verkið í ytra
samhengi, en á gjörólíkan hátt. Örnólfur Thorsson (Þjóðv. 17. des. 1981)
ræðir um bókina sem tímamótaverk á ferli Vésteins Lúðvíkssonar og rekur
helstu einkenni fyrri verka hans. Auk þess tiltekur hann vissan skyldleika
við síðustu bækur Guðbergs Bergssonar. Sigurður Svavarsson (Helgarp.
11. des. 1981) bendir hins vegar á hliðstæður verksins í suður-amerísku
„furðu-raunsæi“ og víkur að samsvarandi aðferðum í þjóðfélagsgagnrýni. —
Báðar þessar leiðir að skáldverkinu eru fróðlegar fyrir lesandann og örvun
til frekari umhugsunar og umtals. Og er ekki þar með orðið gagn að gagn-
rýni?
Markaðslögmálin
Hvað er hægt að gera til að bæta gagnrýnina? Þessari spurningu hlýtur
maður að velta fyrir sér. Að mínu viti væri hægt að gera gagnrýnina
persónulegri og heiðarlegri með góðum vilja gagnrýnenda og örlítilli
hugarfarsbreytingu. Og þá sömuleiðis að kveða niður raust „yfirvaldsins“
og útrýma „fullyrðingagagnrýni". En málið vandast þegar talið berst að því
sem koma skal í staðinn fyrir þetta tvennt og í staðinn fyrir „endursögnina“.
Sú bókmenntagreining og bókmenntaumræða sem ég er að reka áróður
fyrir er nefnilega vart í samræmi við ríkjandi markaðslögmál, en þau hafa
ekki verið til umfjöllunar hér. Við erum komin aftur að spurningunni um
starfstíma gagnrýnenda sem ég drap á hér að framan.
Sú hefð hefur komist á að íslenskar bækur eru svo til allar gefnar út á
sama árstíma og virðist þá eingöngu miðað við sölu á jólamarkaði. Gagn-
rýnin hefur svo sýnt fullkomna markaðsaðlögun í þessu tilliti: ritdómar
þjappast að miklu leyti á tveggja mánaða skeið fyrir jól. A því tímabili
454