Tímarit Máls og menningar - 01.02.1986, Side 129

skilur á milli dauðrar og lifandi tilveru:
jurtin nærist og tímgast, dýrið einnig og
hefir auk þess skynjun, en maðurinn
einn er gæddur hugsun. Nánari greinar-
gerð um þetta er ekki sérlega ljós. Hér
kemur inn tilgangskenningin, allt á að
kenna við tilgang sinn og „þá má segja
að frumsálin sé tímgunarlögmál veru,
sem getur af sér aðra henni líka“ (120).
Annars ver Aristoteles mestu rúmi II.
bókar til að fjalla um skynjunina, fyrst
almennt og síðan um hvert skyn sérstak-
lega. Hér nýtur sín hinn athuguli raun-
vísindamaður. Hann bendir á margt at-
hyglisven, þótt hann skorti þekking,
t. d. á eðli ljóss og byggingu augans.
Stundum minna spurningar hans á gáfað
barn: hvers vegna sér augað ekki sjálft
sig, heyrir eyrað ekki sjálft sig? Hann
gerir ljósa grein fyrir mismunandi fjar-
lægðarskynjun, auga og eyra skynja yfir
vítt bil, en bragð- og sneniskyn aðeins í
nálægð. Honum er ljóst að sum dýr hafa
næmari skyn en menn. Eitt skyn telur
hann þó betur þroskað hjá manni en
dýri, snertiskynið. Eg stilli mig ekki um
að vitna í orð hans um það.
Varðandi snertiskynið hins vegar ber
maðurinn langt af öðrum. Þess vegna
er hann líka skynsamastur allra dýra.
Sönnunin, sem Aristoteles færir fyrir
síðari staðhæfingunni (135), er varla
sannfærandi; samt hafa nútíma hugsuðir
bent á samsvörun milli þrotlausrar starf-
semi heilans og leikni handarinnar, eins
og eg hefi bent á annars staðar:
„. . .höndin, sem fæst við efnið, klýfur
það og vinnur, seiðir ávallt fram úr
leynd þess nýja áþreifanlega og sýnilega
eiginleika". (Sbr. M. J. Nýjar mennta-
brautir, bls. 46 n. m.).
Með því að Aristotelesi er ókunnugt
um starfsemi heila og tauga lendir hann í
nokkrum vanda með kenning sína um
Umsagnir um bœkur
nauðsynlega fjarlægð skynviðfangs frá
skynfæri. Hjá sjón og heyrn er fjar-
lægðin sjálfgefin og raunar einnig hjá
ilman. En snerting og bragð, gerast þau
milliliðalaust? Hann leysir vandann
þannig: sýn, hljóð og ilmur berast til
viðeigandi skyna um vatn og loft. Nú er
líkami gerður úr jarðefni, gegnum það
efni (holdið) hljóta því snertihrifin að
berast snertiskyninu, í skynmiðstöð sem
A. telur hjartað geyma.....í samræmi
við þá skoðun nútímamanna, að bragð
og snerting gerist við snertingu en annað
skyn í fjarlægð“ (141). Aristoteles leiðir
fleiri rök að hlutverki millirýmis, en
þetta verður að nægja hér.
í III. bók heldur Aristoteles áfram
hugleiðingum um skynjun, en bætir í
raun litlu við það sem hann hafði sett
fram í bók II.
Hann snýr sér brátt að vitrænum
eiginleikum sálarinnar, fyrst að ímynd-
un og síðan að hugsuninni sjálfri. Hún
er manninum einum gefin og gerir hann
hæfan til að þekkja og skiíja. Hún er
óháð ástandi líkamans, svo sem hita og
kulda. Hinn hugsandi þátt sálarlífsins
nefnir Aristoteles aðsetur forma.
„Skynið er ekki óháð líkamanum, en
skynsemin er aftur á móti skilin frá hon-
um. . . . Hún verður virk af sjálfsdáð-
um . . . og getur hugsað sjálfa sig“ (sbr.
157-58).
Aristoteles leggur áherzlu á þetta.
Skynsemin „er sjálf hugsanleg eins
og hugsunarviðföngin. I raun gildir
það um óefnisleg fyrirbæri, að sá sem
hugsar er eitt og hið sama og það sem
hugsað er. Því að fræðileg þekking
og viðfang hennar er það sama“
(159).
Þetta er geysiskarpleg athugun hjá Ar-
istotelesi. Hún er raunar grundvallar-
hugsun í heimspeki Vesturlanda, eink-
119