Tímarit Máls og menningar - 01.11.1987, Page 17

Byltingin, bókmenntirnar og sósíalrealisminn
ar. En þeir voru ekki kreddumenn, hvorki í pólitík né fagurfræði. Margir
hinna þekktustu meðreiðarsveina voru meðlimir í eða tengdust hópi sem
kallaði sig Serapíonbræður. Serapíonbræður komu fyrst saman 1921 og
gáfu út mjög „ópólitíska“ stefnuskrá. Þeir sögðu: þegar við erum knúðir
svars um það, hvort við séum með eða á móti kommúnistum, þá segjum
við: við erum á bandi einsetumannsins Serapíons (sem er persóna í sögu
eftir E.T.A. Hoffmann, sagnameistara rómantíkurinnar þýsku). Þeir kváð-
ust og vilja andæfa „þvingun og leiðindum" og því að allir skrifi eins.
Þeir voru hver öðrum ólíkir, en í þeirra röðum voru höfundar sem helst
héldu á lofti í sovéskum bókmenntum persónulegri hugkvæmni í stíl, húm-
or og fantasíu. Reyndar var það svo, að flestir þeirra sem síðar settu sterkan
svip á sovéska skáldsagnagerð voru Serapíonbræður eða tengdust þeim —
Vsévolod Ivanov, Jevgení Zamjatín, Mikhaíl Zosjenko, Konstantín Fedín,
Leoníd Leonov, Mikhaíl Búlgakov, Valentín Katajev. En pólitísk örlög
þeirra urðu mjög misjöfn — meðal þeirra sem nú voru nefndir eru bæði
máttarstólpar sósíalrealismans og svo menn sem lentu í ritbanni og útlegð.
Astandið í bókmenntaheiminum var um margt endurspeglun á því sem
var að gerast í samfélaginu. Kommúnistaflokkurinn fór með öll pólitísk
völd — í umboði öreiganna að því er kenningin hermdi — en því fór fjarri
að innan hans væri einhugur um það hvernig standa skyldi að uppbyggingu
samfélagsins. Foringjar bolsévika voru sammála um, að þeirra skilningur á
marxisma skyldi hafður að leiðarljósi jafnt í verklýðsfélögum sem í vísind-
um og skáldskap — en hvað þýddi það í raun og veru?
Sjálfir voru byltingarforingjarnir aldir upp á Tolstoj og Gorkí, hinni
miklu raunsæishefð rússneskra bókmennta, og því lítt hrifnir flestir af af-
neitun fortíðarlistar sem einkenndi bæði fútúrista og öreigaskáld. I annan
stað hafði Kommúnistaflokkurinn alls ekki brotið samfélagið undir vilja
sinn í þeim mæli sem síðar varð. Lenín hafði í byrjun þriðja áratugarins
tekið upp NEP, Nýju efnahagsstefnuna, sem gerði ekki aðeins ráð fyrir
sjálfstæðum smábúskap bænda heldur og einkaframtaki í þjónustu og
smáframleiðslu. Og þótt ritskoðun væri í gangi og Kommúnistaflokkurinn
réði beint og óbeint flestum blöðum og tímaritum voru um miðjan áratug-
inn starfandi mörg einkafyrirtæki í bókaútgáfu, sem gátu orðið þeim höf-
undum bakhjarl, sem ekki voru í náðinni hjá ríkisforlögum.
Miðstjórn Kommúnistaflokksins reyndi fyrir sitt leyti að höggva á bók-
menntahnútinn með stefnumótandi samþykkt, sem út var gefin 18. júní
1925. Það skjal er hið merkilegasta fyrir margra hluta sakir.
I samþykktinni er gengið út frá því sem vísu að beinar hliðstæður séu á
milli samfélags og bókmennta. Þess vegna, segir þar, kemur ekkert frekar
til mála að hætta við stéttabaráttuna á sviði bókmennta en að hætta við
407