Tímarit Máls og menningar - 01.11.1987, Side 25

Byltingin, bókmenntirnar og sósíalrealisminn
bera einkennisbúning, ganga undir númerum, ganga eftir klukku — mars-
éra saman í vinnuhléum, éta saman gervifóður, mæta allir sem einn í fyrir-
lestra. Þeir búa í glerhúsum svo alltaf sé hægt að fylgjast með þeim og mega
þá aðeins draga tjöld fyrir, að þeir hafi fengið ávísun á samfarir hjá yfir-
valdinu. Þeir fáu sem sýna afbrigðilega hegðun eru settir í rafmagnsstól og
leystir upp við músík og mikinn fögnuð lýðsins.
Sá sem söguna segir lendir í því löglausa ævintýri að elska konu. Þau taka
saman þátt í uppreisnartilraun sem mistekst, sögumaður er settur í „að-
gerðina miklu“ sem sker úr honum ímyndunaraflið. Hann svíkur félaga
sína í hendur Velgjörðarmanninum og horfir á það hluttekningarlaust
hvernig elskan hans er pínd til sagna.
„Við“ hafði veruleg áhrif á framtíðarhrollvekjur eins og „Brave New
World“ Huxleys og „1984“ Georges Orwells. I sovésku samhengi minnir
þetta verk á upphaf þeirra bókmennta, sem kallaðar hafa verið „andsovésk-
ar“ og eru það í þeim skilningi, að þær sprengja rammann sem ritskoðun
setur bókmenntunum á hverjum tíma. Ekki var enn komið að því, að rit-
höfundar væru fangelsaðir fyrir verk sín. En Zamjatín hlaut aðra refsingu
— hann var dæmdur til að þegja, leikrit hans voru tekin af sviði, enginn
þorði lengur að prenta bækur hans. Zamjatín brá á það ráð að skrifa Stalín
sjálfum, kvaðst ekki kunna þá list að haga seglum eftir vindi og bað um
leyfi til að fara úr landi. Þetta var árið 1931. Að tilmælum Maxíms Gorkís
var orðið við beiðni Zamjatíns og lést þessi óstýriláti vinstrisinni í París ár-
ið 1937.
Má vera að samanburður á örlögum Alexei Tolstojs greifa og sósíalistans
Zamjatíns vísi til þess, að sovéskur veruleiki varð í raun mildari þeim sem
vildu sætta byltinguna og rússneskt þjóðríki heldur en þeim sem ekki vildu
aðskilja sósíalismann og frelsið.
Örlög Zamjatíns minna og á annað: menningarlegt andrúmsloft fór
versnandi eftir því sem á leið þriðja áratuginn. Fleiri en hann voru dæmdir
til þagnar — til dæmis Mikhaíl Búlgakov, sem hafði skrifað grimmar
ádrepufantasíur um framfara- og forræðishyggju tímans („Örlagaeggin“,
,,Hundshjartað“) og lýst af næmum skilningi hugarheimi skástu andstæð-
inga byltingarinnar í leikritinu „Dagar Túrbínfjölskyldunnar“. Einna verst
varð ljóðlistin úti. Ekki endilega vegna þess að skáldin færu með „hættu-
legar“ skoðanir á borð við þær sem fram koma í skáldsögu eins og „Við“.
Heldur gerist það þegar líður að fjórða áratug aldarinnar, að skáld sem
vinna fyrst og fremst að því að tjá persónulega skynjur. sína og þá einatt á
frumlegu og kannski torráðnu myndmáli, þau eru dæmd úr leik sem úr-
kynjaðir formalistar, lokuð inni í sínum einkaheimi. Ritstjórar og ritskoð-
arar treystu sér ekki til að finna neina færa brú á milli vaxandi kröfugerðar
415