Tímarit Máls og menningar - 01.11.1987, Blaðsíða 32

Tímarit Máls og menningar
ingarstarfi alþýðu. Þær sýna í stórum stíl siðferðilega endurfæðingu
mannsins þegar hann kemst í snertingu við samfélag sem byggir upp rétt-
lætið.“
Með öðrum orðum: bókmenntirnar eru ekki „reisa inn í hið ókunna“
eins og Majakovskí og margir aðrir höfðu haldið, heldur herma þær eftir
sannleika um mann og þjóðfélag, sem búið er að höndla í eitt skipti fyrir
öll, svörin eru gefin fyrirfram og þau eru öll tengd því að í Sovétríkjunum
sé þegar til orðinn hinn besti heimur allra heima. Og af því að sú kenning
ríkir, að bókmenntir séu „endurspeglun“ veruleikans, þá er það næst að
álykta, að sovétbókmenntir hljóti að vera bestu bókmenntir í heimi. Ein-
mitt á þann veg talaði menningarstjóri Kommúnistaflokksins, Andrei
Zhdanov, á rithöfundaþinginu 1934:
„Okkar bókmenntir eru yngstar í heimi, en um leið ríkastar að hugsjón-
um, framsæknastar og byltingarsinnaðastar. . . Svo framsæknar og hug-
sjónaríkar geta aðeins sovétbókmenntir verið, því þær eru af sama holdi og
blóði og samfélagsgerð sósíalismans.“
Upp úr þessu lenda bókmenntafræðingarnir í þeirri skelfilegu aðstöðu að
þurfa að sýna fram á, að rétt eins og öll saga mannkyns var aðdragandi að
því að Sovétríkin yrðu til („fyrsta samfélagið án arðráns manns á manni“) ,
þá væri saga heimsbókmenntanna einskonar forspjall að dýrlegum bók-
menntum sovéskra þjóða.
Sósíalíska raunsæið eins og Gorkí gerði grein fyrir því, gat þrátt fyrir allt
vel dugað til ýmissa góðra hluta. En stefnuskráin var sett fram skömmu áð-
ur en dæmalausar pólitískar frosthörkur skullu yfir landið með hreinsun-
unum miklu og málaferlum gegn ýmsum helstu foringjum byltingarinnar á
árunum 1936-1938. Sú ofsóknahryðja gegn öllum sem hugsuðu „öðruvísi"
— eða gætu kannski framið þann glæp, kostaði marga rithöfunda lífið —
m.a. menn eins og Boris Pilnjak, Osip Mandelstam og Isak Babel. Hún
skapaði líka andrúmsloft, sem gerði hvert fráhvarf frá réttri kenningu, frá
„réttri túlkun veruleikans" blátt áfram lífshættulega. Rithöfundum er ekki
boðið upp á margt annað en undirgefni undir opinbera bjartsýnisformúlu
um sigursælar hetjur uppbyggingarinnar. Ekki víst einu sinni að þögnin
geti bjargað mönnum. A þriðja áratugnum var einatt í gildi í sovésku bók-
menntalífi boðorðið: sá sem ekki er á móti okkur er með okkur. Nú var
önnur dagskipan tekin við: sá einn er með okkur, sem lýsir því yfir hástöf-
um með öllu sem hann skrifar.
Framleiðslumetin og Pétur mikli
Gátu bókmenntir lifað af við slíkar aðstæður?
Áður en formúla sósíalrealismans var leidd í lög, ef svo mætti segja, voru