Tímarit Máls og menningar - 01.11.1987, Side 35

Byltingin, bókmenntirnar og sósíalrealisminn
staklinga og allar stéttir Rússlands. Um leið getur enginn varist því að
hugsa til vissra hliðstæðna milli Péturs og Stalíns: báðir voru að ryðja braut
framförum í landi sem hafði staðið höllum fæti í samanburði við vestræna
nágranna, og báðir létu tilganginn helga hin herfilegustu meðöl. Ekki úr
vegi að álykta sem svo, að með Pétri mikla (sem reyndar var farið að kalla
Pétur fyrsta í Sovétríkjunum því enginn var mikill nema Stalín) hafi Alexei
Tolstoj verið að skrifa sig í sátt við sína eigin tíma. Skoðun fortíðarinnar —
tíma Ivans grimma, Péturs mikla, Katrínar — rann saman við eigin reynslu
höfundanna á þessum blóðugu árum í einskonar sögulegri forlagahyggju.
Svona var það og er það enn, slík eru örlög Rússlands, sem kaupir framfarir
sínar og mikilleik dýrara verði en aðrar Evrópuþjóðir. Og kannski kemur
síðar betri tíð. . .
Stríð og ísöld
Stríðið við Hitlers-Þýskaland var harmleikur sovéskum þegnum með
hungri þess og skorti, tortímingu og gífurlegu mannfalli. En leggur Drott-
inn líkn með þraut, það var um leið nokkur léttir skrifandi mönnum — það
bauð upp á ósvikin átök, sannan harm. Rithöfundurinn Ilja Erenbúrg, sem
á stríðsárunum varð frægur um allan heim fyrir ástríðumiklar og grimmar
blaðagreinar um hernað fasista, komst svo að orði í spjalli við þann sem hér
heldur á penna: „Stríðið var lengi vel það sem helst var hægt að skrifa um
heiðarlega, þar urðu tragísk átök, þar var dauðinn. Það er mikil gæfa fyrir
rithöfund þegar hann á þess kost að drepa hetju sína. Nú (þetta var árið
1961) má helst enginn deyja, flokksritari héraðsins getur ekki hrokkið upp
af, það gengur ekki . . . Harmsögulegir árekstrar eru nauðsynlegir í listum.
Ef allt er gott og endar vel, þá hefur listamaðurinn ekkert að gera.“
Þegar sögupersónur í „E)oktor Zhivago", hinni umdeildu skáldsögu
Pasternaks, ræða um stríðið í sögulok, tala þær um það sem hreinsandi
storm eftir lygum mettaðar ógnir næstu ára á undan: „Raunverulegar skelf-
ingar stríðsins, raunverulegur lífsháski þess voru blessun í samanburði við
ómennskt vald lyginnar og þær léttu byrðar okkar því þær takmörkuðu
galdravald hins dauða bókstafs.“
Óvinurinn var ekki lengur nágranninn, sem kannski kærir þig fyrir
leynilögreglunni fyrir óvarkára skrýtlu eða keppinautur í starfi sem notfær-
ir sér kröfur „hins dauða bókstafs" til að bola þér burt, skipa þinn sess.
Óvinurinn var hinn þýski fasismi og fór enginn í grafgötur um hvað hann
vildi. Fundinn var ósvikinn samnefnari, sameiginlegur málstaður manna
sem þurftu að berjast upp á líf og dauða. Um leið var hleypt lausri rússn-
eskri þjóðerniskennd, sem sótti fremur næringu til dýrlinga rússneskrar
sögu en til garpa kommúnískrar byltingar.
TMM III
425