Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.2004, Blaðsíða 53
frásögn byggða á misskilningi hennar eða misminni. Tildrög þess að
Helga eignaðist öskjurnar segir séra Jens vera þau, að þegar hann tók að
þjóna Bessastaðakirkju árið 1896 hafi kirkjan verið afarilla á sig komin,
suðurhlið þaksins gagntekin af fúa og hriplek og þakið gliðnað og allt úr
lagi gengið vegna fúa í sperrum. Loftið yfir kirkjunni hafi verið gerfúið
og setuloftið einnig og ekki lengur mannhelt. Kirkjan hafi því öll verið
hin óvistlegasta, en þótt söfnuðurinn hafi lengi kvartað við kirkjuhaldara,
sem þá var Grímur Thomsen skáld, eigandi Bessastaða, hafi ekkert verið
gert kirkjunni til viðhalds. Kveður séra Jens þetta ástand hafa bitnað á sér
sem þjónandi presti, ekki síður en söfnuðinum, en sjálfur hafi hann álitið
kirkjuna „mestan sögulegan og þjóðlegan forngrip og dýrgrip allra
kirkna landsins, annarra en Hólakirkju í Hjaltadal.“ Þetta hafi orðið sér
að þungu áhyggjuefni en viðreisn kirkjunnar „aftur á móti að heilögu
áhugamáli.“
Eftir lát Gríms Thomsens 1896 eignaðist Landsbanki Íslands Bessastaði
en vildi selja jörðina aftur. Kveður séra Jens sér hafa virzt einu úrræði um
viðgerð kirkjunnar, að hann keypti sjálfur jörðina Bessastaði og léti gera
við kirkjuna, en kirkjan var bændakirkja og fylgdi jörðinni. En þá kom
það svar frá bankanum, að Bessastaðir væru lofaðir Jóni kaupmanni Vídalín
fyrir ákveðið verð. Hafi sér þó ekki verið að skapi, að Jón eignaðist Bessa-
staði og kirkjuna, því að sér hafi verið ljóst hið mikla kapp hans að safna
fornum merkisgripum og ekki sízt kirkjugripum. Hefur hann því greini-
lega óttazt að Jón ásældist einkum gripi kirkjunnar í safn sitt, en kirkjan
átti, og á enn, marga aðra dýrgripi og merkisgripi. En séra Jens kveður þó
Jón hafa viljað eftirláta sér kaupréttinn gegn því að hann lofaði sér
öskjunum úr kirkjunni. Þessu kveðst séra Jens hafa neitað, en Jón setið
fast við sinn keip og haldið fram kauprétti sínum vegna loforðs bankans.
Að lokum hafi hann boðið Jóni að láta gera eftirlíkingu af dósunum í
safn sitt. Það vildi Jón ekki láta sér nægja, vildi aðeins frumgripinn í
safnið. Að lokum tókst samkomulag með þeim. Jón féll frá kauprétti
sínum til séra Jens gegn því að hann fengi dósirnar, en lýsti því þá yfir, að
Forngripasafnið skyldi eignast gripinn eftir daga þeirra hjóna, en Jón
skyldi jafnframt láta gera eftirlíkingu askjanna handa kirkjunni. Efndi
hann það, og var síðan kveðið svo á í erfðaskrá þeirra Vídalínshjóna, að
Forngripasafnið skyldi síðar eignast frumgripinn.
Séra Jens Pálsson keypti síðan jörðina Bessastaði og það sem henni
fylgdi, meðal annars kirkju og kirkjugripi, en seldi hana brátt aftur Skúla
alþingismanni og ritstjóra Thoroddsen árið 1898. Samþykkti Skúli að á
sinn kostnað mætti gera við kirkjuna fyrir allt að 3000 krónur, en
52 ÁRBÓK FORNLEIFAFÉLAGSINS