Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.09.2005, Síða 34

34B35): þat vatn er svá heilagt, at allir hlutir, þeir er þar koma í brunn-
inn, verða svá hvítir sem hinna sú, er skjall heitir, er innan liggr við egg-
skurn.“ Þetta sýnir að Snorri, sem var kristinn maður, gat notað orðið heil-
agur til að lýsa Urðarbrunni sem vissulega hvíldi helgi á.
4. Merking í yngri heimildum
Ég læt þetta nægja af dæmum úr fornum heimildum. Sú notkun sem þar
kemur fram lifir vissulega í nútíma máli og enginn sem les foma texta velk-
ist í vafa um hvað við er átt. Enginn munur er t.d. á notkun Hallgríms Pét-
urssonar á orðunum heilagur og helgur í Passíusálmunum og því sem fram
hefur komið í dæmunum sem ég nefndi. Hugsanlega má sækja til hans sam-
bandið heilög þolinmæði sem víða má finna dæmi um í yngri heimildum,
t.d. „reyndu nú að sýna heilaga þolinmæði“. Hallgrímur orti í 41. sálmi:
Enginn skal hugsa, að herrann þá / hafi með efa og bræði / hrópað þannig
né horfið frá / heilagri þolinmæði.
Eftir því sem tímar líða verður notkun orðsins heilagur einnig almennari
og missir oft merkingartengslin við það sem mikil helgi er á. Orðið verður
meira eins og áhersluorð. „þar sé ég og les með helgum hryllingi þann
ógleymanlega merkisviðburð ...“ var skrifað í blaðið Þjóðólf á 19. öld
(1884:89). „Jón Sigurðsson var pólitískt helgur maður í lifanda lífi“ stóð í
Fréttablaðinu á síðasta ári.
Heilagur í orðasamböndum
Orðasambandið „það veit heilög hamingjan“ er mjög vel þekkt og grípa
margir til þess ef þeir vilja leggja áherslu á orð sín. „ ... því ræður heilög
hamingja, / En henni er mark ei sett“ orti t.d. Grímur Thomsen (1895:256).
Sama er að segja um upphrópunina hjólpi mér allir heilagir þar sem sumir
bæta við en hinir láti það vera. Ekki er óalgengt að heyra sagt: „þetta er
heilagur sannleikur" og er merkingin þá aðeins ‘þetta er dagsatt, alveg satt’.
Annað þekkt orðasamband úr nútímamáli, sem notað er í áhersluskyni,
er „og búinn heilagur“ í merkingunni ‘ekki er meira um það að segja’. Það
virðist ekki gamalt í málinu og eru elstu dæmi, sem mér er kunnugt um, frá
því rétt fyrir miðja 20. öld. Guðmundur Hagalín notar þetta á nokkrum
stöðum í bókum sínum og skrifar reyndar búið heilagur.
Annað orðasamband sem allir þekkja er sýknt og heilagt í merkingunni
‘stöðugt, alltaf’ en elstu íslensk dæmi virðast frá því á 17. öld. Elsta dæmi
Orðabókar Háskólans er úr Christilegri bœnabók sem gefin var út 1653 (A,
IV). Þar stendur: „hupr Christenn Madur a ad bidia synt og Heilagt dag-
lega.“ Þetta segir þó ekki að orðasambandið sé ekki miklu eldra í málinu,
32