Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.01.2011, Blaðsíða 26

Frumvarp Þórarins varð ekki útrætt á þinginu og endurspeglast þau afdrif
þess í svartsýnum ummælum Þórhalls. Nefnd sem um frumvarpið fjallaði
lagði til að málinu væri hafnað þar sem frumvarpið gengi að sumu leyti of
stutt en að öðru leyti of langt að mati nefndarmanna auk þess sem ýmis
ákvæði þess væru lítt eða ekki framkvæmanleg að þeirra áliti. Meirihluti
nefndarinnar var hins vegar íylgjandi aðskilnaði ríkis og kirkju.15 Eins og
fram er komið varð þetta síðar eitt helsta baráttumál þjóðkirkjunnar.16
Þórhallur Bjarnarson vildi þó ganga lengra í sjálfstæðisátt og hefur því fylgt
þeim að málum er töldu frumvarp Þórarins ófullnægjandi.
Þórhallur leit svo á að fara yrði þá leið „að öll hin íslenzka kirkja í heild
sinni skilji við ríkið rjetta lagaleið.“17 Hann hefur með öðrum orðum
álitið ófullnægjandi að þeir sem það vildu neyttu réttar síns til að segja
sig úr þjóðkirkjunni og stofna söfnuði utan hennar eins og gerst hafði á
Reyðarfirði (1883) og átti eftir að gerast í Reykjavík (1899) og víðar.18 Það
var skoðun hans að tengsl kirkju og ríkis yrði að afnema formlega. Þróunin
yrði með öðrum orðum ekki látin verða sú að einstakir söfnuðir eða hlutar
þeirra segðu sig úr þjóðkirkjunni uns svo væri komið að eðlilegt þætti að
þær sóknir sem eftir stæðu yrðu sjálfstæðar. Hugmyndir um aðskilnað sem
þannig kæmi til framkvæmda voru lagðar til grundvallar í lagafrumvarpi
tæpum áratug síðar (1901).19
A þessu stigi virðist mega líta svo á að Þórhallur hafi talið að sú kirkja
sem „í heild sinni“ hefði „skilið við ríkið“ héldi að mestu óbreyttri skipan
eftir aðskilnaðinn. í því fólst að kirkjan yrði sjálfstæð stofnun en með
sem líkustu skipulagi og verið hafði í þjóðkirkjunni þótt óhjákvæmilegar
breytingar yrðu á stjórnskipan þar sem frjáls kirkja færi með eigin stjórn.
Helstu rök Þórhalls fyrir aðskilnaði ríkis og kirkju á lokaáratug 19. aldar
voru að eftir að trúfrelsi hafði verið innleitt (1874) brustu að hans mati
forsendur fyrir því að Alþingi færi með óskorað löggjafarvald í kirkjumálum.
Um það sagði hann:
fyrir endurnýjun á vettvangi kirkjumála. Starfaði það til 1901 án þess að skila teljandi árangri.
Lausten 1983: 243.
15 Alþingistíðindi 1893(C): 356-357.
16 Hjalti Hugason 2010.
17 Kirkjublaðið. IV. 1893: 210.
18 Þórunn Valdimarsdóttir 2000: 58-59. Pétur Pétursson 2000: 237-241.
19 Magnús Jónsson 1952: 29.
24
j