Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.01.2011, Side 44

og safnaðanna án afskipta fjarlægs ríkisvalds. Þar sem Þórhallur leit á þetta
sem vænlegan kost virðist hann á þessum tíma ekki hafa óttast um framtíð
prestsþjónustunnar í landinu eins og hann hafði gert einum fimm árum fyrr
(sjá að framan) en margir deildu þeim ótta um þetta leyti. Kviðu þeir því
að kirkjustarf mundi eiga örðugt uppdráttar kæmi til aðskilnaðar og föst
prestsþjónusta jafnvel leggjast að mestu af á stórum svæðum.101
Samantekt
Hér hafa hugmyndum Þórhalls Bjarnarsonar um samband eða aðskilnað
ríkis og kirkju verið gerð skil frá 1893 og nærfellt til dauðadags. Þórhallur
Bjarnarson var eindreginn fylgismaður aðskilnaðar á lokaárum 19. aldar.
Mikinn hluta biskupstíma síns var hann einnig virkur í umræðunni um
aðskilnað enda málefnið mjög til umræðu á því tímabili. Þórhallur hafði
glögga sýn á hvernig standa bæri að aðskilnaði: Hver staða trúfélaga ætti að
vera eftir hann en í því efni skipti hann þó um skoðun einhvern tímann á
árabilinu 1909-1911; hvaða kröfur ætti að gera til forstöðumanna þeirra
safnaða sem kæmu í kjölfarið; hvernig starfið skyldi fjármagnað, sem og
hvað skyldi verða um fornar kirkjueignir, jarðeignir sem og kirkjubyggingar
og það sem þeim fylgdi. Virðist hann hafa litið svo á að aðskilnaður mundi
óhjákvæmilega verða og að sér sem forystumanni þjóðkirkjunnar bæri að
hafa skoðanir á honum og taka þátt í að móta framkvæmdina. Enn á síðasta
æviári sínu taldi hann aðskilnað hafa jákvæðar hliðar og hvergi virðist hann
hafa mælt gegn honum. Virðist því mega líta svo á að Þórhallur hafi allt til
æviloka litið svo á að fríkirkjufyrirkomulag væri það sem koma skyldi og að
hann hafi viljað leggja sitt að mörkum til að svo mætti verða með farsælu
móti. Um leið benti hann þó á hvernig breytingar á kirkjuskipaninni sem
urðu í biskupstíð hans veiktu stöðu þjóðkirkjunnar.
Tvær skýringar geta komið til greina á þessari stefnu Þórhalls. Onnur
er sú að hann hafi persónulega verið fylgjandi aðskilnaði ríkis og kirkju og
framfylgt þeirri stefnu þó innan þeirra marka sem embætti hans markaði
honum eftir að hann varð biskup. Þá virðist hann að sumu leyti hafa gerst
róttækari með árunum þar sem hann taldi í upphafi að í kjölfar aðskilnaðar
ætti að koma hér á fríkirkju er væri sem líkust þjóðkirkjunni að öllu skipu-
lagi en áleit síðar (að minnsta kosti frá 1911) að eftir aðskilnað ætti sérhver
101 Hjalti Hugason. Þróun sjálfstæðrar þjóðkirkju á öndverðri 20. öld. Umræður í prestastétt
1911-1916. (Ób. ritg.).
42