Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.01.2011, Qupperneq 29

jafnvel grípa til hugtaksins þjóðkirkja með hálfum huga þegar því bregður
þó fyrir í skrifum hans.32
Þórhallur taldi að skýringin á tregðu landsstjórnarinnar í kirkjuþings-
málinu væri sú að hún hafi viljað sjá hver afdrif sambærilegs löggjafarstarfs
yrði í Danmörku frekar en hún sæi ekki ókosti ríkjandi skipanar eða vildi
„...halda óskertum völdum í málaflokki sem hún beri lítið sem ekkert
skynbragð á“.33 I Danmörku tók meirihluti kirkjumálanefndar (Det kirkelige
Udvalg) sem starfaði 1904-1907 saman frumvarp (1907) um kirkerád er
vera skyldi æðsti ákvörðunaraðili þjóðkirkjunnar, vera skipað 13 vígðum og
26 leikmönnum og leitað skyldi álits hjá um öll kirkjuleg lög og opinberar
tilskipanir. Átti það að hafa neitunarvald ef slíkir gjörningar vörðuðu innri
mál kirkjunnar. Þessar hugmyndir hlutu þó ekki náð stjórnarinnar.34 Er þar
komin líkleg skýring á viljaleysi íslenskra stjórnvalda að hafast að í málinu
þrátt fyrir þrýsting kirkjunnar manna á fyrsta og öðrum áratugi 20. aldar.
í þessu efni fylgdi Þórhallur Bjarnarson meginstraumi kirkjunnar og
barðist fyrir auknu sjálfstæði þjóðkirkjunnar og stofnun kirkjuþings. Þar
með er ekki sagt að hann hafi einnig fylgt opinberri stefnu hennar varðandi
samband ríkis og kirkju. Stofnun kirkjuþings gat þvert á móti verið skref í
átt að aðskilnaði að því tilskildu að meginskipulag kirkjunnar héldist eftir
aðskilnað. Hann gat því verið sama sinnis og hann var 14 árum áður en
fagnað kirkjuþingshugmyndum sem áfangasigri.
Skilnaðarkjörin - kongregationalisti
Þórhallur Bjarnarson reifaði hugmyndir sínar um aðskilnað ríkis og kirkju
að nýju á prestastefnu 1911 og lagði þá áherslu á „praktískar“ hliðar þess
máls eða hvaða kjörum kirkjan ætti að berjast fyrir við aðskilnað.35 Gerði
hann síðar ítarlega grein fyrir afstöðu sinni í Nýju kirkjublaði. Þar kvað hann
hafa verið hljótt um skilnaðarmálið síðan hátt hafi verið reitt til höggs í því
efni með skilnaðartillögu Jóns Jónssonar (1871-1960) bónda á Hvanná og
þm Norðmýlinga á Alþingi tveimur árum áður.36 Þá sagði Þórhallur þær
aðstæður hafa verið uppi að einhverjum sem ekki væri kunnugur hinni
32 Sjá t.d. Skilnaðarkjörin 1912: 44. Málfrelsi presta og afskifti þeirra af félagsmálum 1912: 128.
Hvað heldur - hvað veldur? 19l4a: 68. Hvað heldur - hvað veldur? 1914b: 106
33 Hin kirkjulegu stjórnarfrumvörp 1907: 107.
34 Lindhardt 1966: 31-36. Ellingsen 1973: 12. Lausten 1983: 290-292. Lausten 2008: 99.
35 ÞÍ. Bps. 1994-BA/l. Þórhallur Bjarnarson 1911: 97. Prestastefnan í Reykjavík 1911: 152-153.
36 Alþingistíðindi 1909(A): 304, 1100-1102.
27