Orð og tunga - 01.06.2008, Blaðsíða 24

14
Orð og tunga
ist — nema sjálfar sálimar í líkömunum sem aldrei eyðist og alltaf
séu eins þótt þær færi sig úr einum líkama í annan. Þessi ævaforna
kenning er kölluð á grísku metempsykhosis eða palingenesia en á latínu
transmigratio animarum. Ellin, eða öldrun manna, er eitt þeirra dæma
sem Óvíð tekur í grátbroslegri útlistun sinni á breytileika þeirra lík-
ama sem fyrir ber í heiminum. Þýðing mín á dæminu er svohljóðandi
(frumtextann set ég neðanmáls):
Fer þá og Helena fagra að gráta' er hún lítur í spegli
ferlega hrukkað sitt andlit á gamalli konu og undrast
hvers vegna karlmenn sig hafi í tvígang þá numið á brottu.
Hlutanna átvagl, Tíminn, og Ellin, sú andstyggð! þau drepa
eyðingu alls mjög á langinn, sem nagað er tímans af tönnum.2
Það er frá síðasta versinu hér að ofan sem tímans tennur hafa komist
inn í nútímamál, að vísu alltaf í eintölu af einhverri ástæðu sem ég
kann ekki að skýra. Elstu íslensku dæmin, frá miðri 19. öld, virðast
sýna að þegar tímans tönn var fyrst beitt í íslensku máli þekktu not-
endur hennar hugmyndaknippið foma sem hún tilheyrði. Að óreyndu
hefði ég giskað á að íslenska hefði fengið sína tímans tönn ekki beint
úr latínu, heldur úr millimálinu dönsku, tidens tand, sem þangað gæti
hafa borist úr þýsku, der Zahn der Zeit.3 En af samhengi orðræðunn-
ar þar sem orðtakið kemur fyrst fyrir í 3. árgangi hálfsmánaðarrits-
ins Þjóðólfs, 21. desember 1850, er kannski ekki langsótt að ætla að
hún sé tekin beint úr Metamorfósum Óvíðs, eða að höfundur textans,
Sveinbjörn Hallgrímsson, stofnandi og þá enn ritstjóri Þjóðólfs, hafi í
það minnsta vitað hvar hún átti uppmna sinn og þekkt til eiginlegs
samhengis tannarinnar við hugmyndina um stöðugt innrabyrði og sí-
breytilegt ytrabyrði heimsins fyrirbæra.
Orðtakið kemur fyrir í byrjim hugmyndaríkrar samræðu, að þeirra
tíma hætti, sem ber yfirskriftina „Andi Ingólfs og Tíðarandinn tala
saman":
2Met. 15, 232-6: flet quoque, ut in speculo rugas adspexit aniles, / Tyndaris et sec-
um, cur sitbis rapta, requirit / tempus edax rerum, tuque, invidiosa vetustas, /omnia
destruitis vitiataque dentibus aevi / paulatim lenta consumitis omnia morte.
3Enskt dæmi er að finna frá endurreisnartímanum, í leikriti Shakespeares Mea-
sure for Measure eða Líku líkt, IV. þætti 3. sviði, þótt orðalagið tooth of time sé ekki
notað í nútímaensku. Til gamans má geta að fjall eitt í Nýju Mexíkó í Bandaríkjun-
um, ævafornt storkubergsinnskot eða storknuð bergkvika í eldgíg, sem risið hefur
upp úr jarðlögunum þegar annað mýkra berg veðraðist í burtu og skagar nú eins
og gríðarmikil tönn upp úr landslaginu, heitir Tooth of Time. Sjá t.d. Wikipedia
<http://en.wikipedia.org/wiki/Tooth_of_Time>.
j