Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.10.2016, Blaðsíða 10

9
Þessum tveimur spurningum – um tilurð vísindakenninga annars vegar
og rökstuðning þeirra hins vegar – er oft ruglað saman en það er mjög
mikilvægt að halda þeim aðskildum. Fyrri spurningin snýst um það sögu-
lega ferli sem er undanfari þess að ákveðinn vísindamaður ákveður að setja
tiltekna kenningu fram. Hin spurningin snýst aftur á móti um það hvernig
vísindamaðurinn reynir að rökstyðja kenninguna eftir að hún er komin
fram – sem felur meðal annars í sér að prófa kenninguna, leita að viðeigandi
gögnum henni til stuðnings og svo framvegis. Vísindaheimspekingurinn
Hans Reichenbach lagði áherslu á að þetta væru ólíkar spurningar með því
að tala um uppgötvunarsamhengi (e. context of discovery) þegar við svörum
fyrri spurningunni og réttlætingarsamhengi (e. context of justification) þegar
við tökumst á við síðari spurninguna.3
Best er að skýra þennan mun með þekktu dæmi. Árið 1865 uppgötv-
aði belgíski efnafræðingurinn Auguste Kekulé að bensensameindir væru
sexhyrndar að uppbyggingu. Sagt er að tilgátan um að sameindirnar væru
byggðar upp á þennan hátt hafi komið til hans í draumi þar sem hann sá
fyrir sér snák sem reyndi að bíta í halann á sér. En eftir að tilgátan kom til
hans í draumi þurfti Kekulé auðvitað að prófa tilgátuna vísindalega, sem
hann og gerði með ýmsum tilraunum á bensenlausnum. Aðalatriðið hér
er að það er augljóslega munur á því hvernig tilgátan um sexhyrnda upp-
byggingu bensensameindarinnar varð til annars vegar og svo hvernig hún
var rökstudd hins vegar. Rökstuðningur Kekulés fólst ekki í því að vísa til
þess að hann hafi dreymt þetta, heldur í því að gera ýmsar tilraunir sem
ekki verður fjallað um hér. Hugmyndin að kenningu Kekulés varð sem
sagt til í svefni, en hún var rökstudd í vöku!
Við skulum líka taka eftir því að það hvernig vísindakenningar verða til
er ekki að öllu leyti rökrétt ferli. Kekulé hafði engin rök fyrir því að bensen-
sameindir líktust snákum af því tagi sem honum fannst hann sjá í draumn-
um þegar hugmyndin að kenningunni kviknaði fyrst. Við þetta má bæta að
það eru engar viðurkenndar reglur eða aðferðir sem segja vísindamönnum
hvernig þeir eigi að bera sig að við að láta sér detta vísindakenningar í hug
og útfæra þær áður en þær eru prófaðar í athugunum. Þegar kemur að
rökstuðningi vísindakenninga eru vísindamenn oft með afar fastmótaðar
hugmyndir um hvernig tiltekin tilgáta skuli prófuð – til dæmis að almennt
skuli nota slembnar samanburðarrannsóknir (e. randomized controlled trial) til
3 Hans Reichenbach, Experience and Prediction, Chicago: University of Chicago Press,
1938.
HLUTDRæGNi Í VÍSiNDUM