Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.10.2016, Side 32

31
„krossgötuorð“ er notað um orð sem dregur saman ólíka merkingarþræði
og er opið fyrir mismunandi notkun og merkingum – það stendur á kross-
götum og getur tekið ólíkar stefnur.14 Til að tengja við fyrrnefndu aðferð-
irnar má segja að á krossgötunum sé orðið um það bil að verða grunnhug-
tak og að það nái þessari stöðu þegar það er dregið fram eða orðað í deilum
um yfirráð yfir þekkingu. Ég mun ekki gera tilraun til að beita þessum
aðferðum kerfisbundið á efniviðinn hér á eftir en hins vegar er umfjöllunin
undir áhrifum af þessum ólíku en skyldu aðferðum við greiningu orða og
hugtaka í sögulegu samhengi. Allar þessar aðferðir eru gagnlegar þar sem
þær tengja sögu hugmynda við notkun orða og draga úr hættunni á að við
heimfærum seinni tíma hugmyndir upp á tímann sem við erum að rann-
saka.15 Það má sjá hvernig historía og filosofía fá einstaka stöðu í deilum
um yfirráð yfir þekkingu, þar sem þau eru notuð til að setja orð á ólíkar
nálganir á viðfangsefnið – ýmist í jákvæðri eða neikvæðri merkingu – og
eiga bæði sammerkt að vera undir lok 5. aldar opin fyrir ólíkum túlkunum
og merkingum. Þau fá hins vegar mun skýrari merkingu strax í kjölfarið. Á
sambærilegan hátt leika „hið sögulega“ og „hið heimspekilega“ stór hlut-
verk í skilgreiningu fræðanna allt fram á okkar daga.
II
Historía (ἱστορία) og filosofía (φιλοσοφία) eru algeng orð í fornöld en finn-
ast sjaldan í varðveittum heimildum fyrir aldamótin 400. Stofninn í orð-
unum er hins vegar notaður til að mynda önnur orð sem gefur okkur fleiri
heimildir að vinna með. Framan af virðast orðin notuð í frekar almennri
merkingu sem síðan skýrist í deilum um innihald þeirra. Þau eru ekki notuð
um afmarkaða eða skilgreinda hópa, ekki um ákveðna hugmyndafræði eða
aðferðafræði eða á annan hátt sem gerir að við getum skilið þau sem heiti á
fræðigreinum. Þó er nokkur munur á notkun þeirra í textunum sem ég tek
fyrir. Greiningin er ekki tæmandi og ég mun einungis fjalla um valda texta
spekingar geta ekki sætt sig við að hugtök eigi sögu. Sjá Eiríkur Smári Sigurðarson,
Studies in Historia, doktorsritgerð við Háskólann í Cambridge, 2003, bls. 10–14.
14 Hartog tekur ἱστορία sem dæmi um slíkt orð í François Hartog, Le miroir d’Hér-
odote. Essay sur la représentation de l’autre, 2. útg., Paris: Gallimard, 2001, bls. 27. Í
dag gæti maður t.d. skoðað orðin „nýsköpun“ og „skapandi greinar“ í þessu ljósi
– orð sem eru almennt notuð til að varpa jákvæðu ljósi á eitthvert fyrirbæri eða
markmið án þess að maður átti sig á hvað þau í raun merkja. Það er freistandi að
nota frasann „Vénus des carrefour“ um þessi orð.
15 Þetta er eitt af yfirlýstum markmiðum Begriffsgeschichte og Cambridgeskólans.
Í LJÓSi SöGU OG HEiMSPEKi