Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.10.2016, Síða 73

72
út í hött að gera ráð fyrir hugarheimum sem eru gagnólíkir okkar hugar-
heimi, heimsmynd sem er allt öðruvísi en okkar heimsmynd. Hugtakið um
hugtakaskema er falshugtak, þó ekki nema væri vegna þess að við getum
bara talað um mismunandi skemu ef til væri ótúlkaður veruleiki sem túlk-
aður er með ýmsum hætti af hinum mismunandi skemum. Vandinn er sá
að tómt mál er að tala um ótúlkaðan veruleika, að áliti Davidsons.96 Ef við
segjum að heimssnið H sé ótúlkað þá höfum við þegar túlkað H sem „hið
ótúlkaða heimssnið H“ (dæmið er frá mér sjálfum komið).
Davidson greiddi hugmyndinni um róttækan ósammælanleika þungt
högg. Við erum ekki rígbundin á klafa hugtakaskemanna. En hann kastar
barninu út með baðvatninu. Athugum þá kenningu hans að við getum
ekki verið viss um hvort mál, sem er ósammælanlegt við okkar mál, sé
raunverulegt tungumál. Gegn henni má tefla tvítyngisrökum Kuhns. Hinn
tvítyngdi hlýtur að vita með nokkuð öruggri vissu að málin, sem hann er
jafnvígur á, séu bæði raunveruleg tungumál. Það þótt málin séu ósammæl-
anleg, a.m.k. með þeim hætti að þýðing úr öðru þeirra yfir á hitt geti ekki
verið spegilmynd af frumtextanum. Þeir sem kunna fleiri en eitt tungumál
þekkja slík þýðingarvandamál. Þau eru merki um ósammælanleika og því
engin ástæða til annars en að gera ráð fyrir tilvist hans. En það sannar að
sjálfsögðu ekki að ósammælanleiki skipti miklu máli í sögu vísindanna.
Ég tel mig sjá aðra meginveilu við kenningu Davidsons: Hann gerir
aðeins kröfu til þess að hægt sé að þýða tiltekið mál M á mál M1 sem
„við“ (hann) tölum. Hann krefst þess ekki að líka sé hægt að þýða M1 á M
(köllum þá kröfu gagnkvæmniskröfuna, ég geri þá kröfu!). Hugsast gæti að
M1 hefði miklu víðfeðmari orðaforða en M þannig að þótt engin setning
í M sé óþýðanleg á M1 gæti hugsast að til væru setningar á M1 sem væru
ekki þýðanlegar á M. M1 gæti verið vestrænt tungumál með nútímalegan
vísindalegan orðaforða, M gæti verið tungumál þjóðar án slíks orðaforða.
Það þýðir að orðaforðar M og M1 „spegla“ ekki hvorn annan. Tilraunir
til að þýða hinn vísindalega orðaforða M1 á M yrðu annað hvort alveg
misheppnaðar eða svo furðulegar að tala mætti um ósammælanleika. Þá
væri kannski þjóðráð að skapa vísindalegan orðaforða fyrir M.
Hyggjum nánar að því: Hugsum okkur að kjarninn í M sé goðsögu-
legur orðaforði sem notaður sé til að skýra viðburði í náttúru og samfélagi
(orðaforðinn myndar kjarnann í hugtakaskemanu, þjóðflokkurinn sér ver-
öldina í ljósi hans). Þessi orðaforði gæti ekki haldið óbreyttri merkingu ef
96 Sama rit, bls. 198.
steFán snævaRR