Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.10.2016, Blaðsíða 161

160
urbyggja röklega“ (e. rational reconstruction) þá verufræði og rannsóknarað-
ferðir sem þeir töldu að væru einkenni vestrænna nútímavísinda. ætlun
þeirra var að draga skýr mörk milli „réttlætingarsamhengis“ (e. context of
justification), þar sem tilgátur voru nákvæmlega prófaðar til að fjarlægja þau
gildi sem gætu hafa slæðst inn í vísindalega hugsun, og „uppgötvunarsam-
hengis“ (e. context of discovery) þar sem félagsleg gildi og hagsmunir höfðu
greinileg áhrif á hvaða vandamál væru talin verðug vísindalegra rannsókna,
hvaða hugtök og tilgátur nytu stuðnings, og hvert skipulag rannsóknaverk-
efna yrði. Áreiðanlegri rannsóknarniðurstöður fengjust því aðeins að þessi
mikilvægu mörk væru höfð í huga og nákvæmt eftirlit yrði haft með rétt-
lætingarsamhenginu og aðeins með því. Að þeirra mati myndi vísindalegur
sköpunarkraftur koðna niður ef reynt væri á einhvern hátt að hafa gætur
á uppgötvunarsamhenginu. Þegar öllu er á botninn hvolft hefur ýmislegt
uppgötvast fyrir heppilega tilviljun, svo sem röntgengeislar, sem reyndust
skipta verulegu máli.
Vísindaheimspekingar hafa um nokkurt skeið snúið baki við viðleitni af
þessu tagi, jafnvel þótt andi hennar haldi að miklu leyti áfram að glæða heim-
spekilega hugsun og rannsóknir, því hún hefur sett skynsamlegri sýn á vís-
indalega aðferðafræði mörk sem erfitt reynist að yfirstíga. Sjálft orðið „rök-
fræði“ gefur til kynna einstakan hugsunarmáta eða rökhugsun sem býður
enga skynsamlegri kosti. Hér er tekin afstaða gegn síkum hugmyndum.
Eigi að síður notum við orðið „rök“ og samsetningar úr því á hvers-
dagslegan hátt, einfaldlega í þeirri merkingu að eitthvað eigi sér skyn-
samlega eða gilda ástæðu: „Það er rökrétt að íkorninn grafi akörnin sín í
blómapottinum mínum.“ Ég held því fram að aðferðafræði sjónarhorns-
fræðinnar leggi í raun til annars konar skynsamlega aðferð við ástundun
vísindarannsókna. Að hefja rannsókn með þeim spurningum sem vakna
meðal hópa sem eru að mestu leyti útilokaðir frá að móta og hafa áhrif á
samfélagslegar stofnanir okkar bendir okkur á nýjar og dýrmætar – einnig
í augum okkar, forréttindahópsins – spurningar og leiðir til að svara þess-
um spurningum sem hvörfluðu ekki að, og gátu ef til vill ekki hvarflað
að, því fólki sem tók þátt í að móta samfélag okkar og stýra því. Ég held
því þess vegna fram að hér sé komin annars konar „rökgerð vísindalegra
rannsókna“. Það er ástæðulaust að snúa baki við því kraftmikla orði „rök“
aðeins vegna þess að við teljum núorðið að hinum rökvísu raunhyggju-
mönnum hafi skjátlast þegar þeir töldu röklega endurbyggingu eina skyn-
samlega kostinn í vísindastörfum.
sanDRa HaRDing