Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.10.2016, Blaðsíða 25

24
ég hef hér fjallað um. Ein slík leið felst einfaldlega í því að vísindin opni
dyr sínar fyrir hverjum þeim sem vill kynna sér og gagnrýna vísindalegar
kenningar.25 Ef hver sem er getur gagnrýnt viðteknar kenningar og sett
fram aðrar kenningar þeim til höfuðs skiptir ekki jafn miklu máli hvort
hlutdrægni einstakra vísindamanna verði til þess að þeir setji ekki fram
tilteknar kenningar, enda geta þá aðrir – þar á meðal þeir sem ekki eru
hlutdrægir með sama hætti – tekið að sér að setja fram slíkar kenningar.
Þetta er einmitt það sem gerðist í dæminu úr fornleifafræði og þróun-
armannfræði sem ég ræddi hér að ofan. Þegar konur fóru í auknum mæli
að stunda rannsóknir á þessum sviðum tóku þær eftir því að kenningar
karlmannanna sem fyrir voru í faginu virtust sniðnar að karlmennskuhug-
myndum og settu fram sínar eigin kenningar þeim til höfuðs. Þetta bendir
til þess að koma megi í veg fyrir að hlutdrægni og fordómar hafi áhrif á
niðurstöður vísindarannsókna í gegnum uppgötvun vísindakenninga með
því að stuðla að opnu vísindasamfélagi þar sem fólk úr ólíkum áttum getur
lagt sitt af mörkum.
Á hinn bóginn má benda á að það er ekki nóg að vísindin séu formlega
séð opin öllum – það þarf líka að tryggja raunverulega fjölbreytni innan
þeirra ef ætlunin er að mæta þeim hlutdrægnisvanda sem ég hef verið að
fjalla um. Þótt engum sé beinlínis meinaður aðgangur að vísindum (að
minnsta kosti ekki hér á landi) hafa ekki allir raunveruleg tækifæri til að
gerast vísindamenn, meðal annars vegna félagslegra og efnahagslegra tak-
markana. Ef þær hugmyndir sem ég ræddi hér að ofan eru á rökum reistar
verða vísindin af mikilvægri leið til að vinna gegn hlutdrægni í vísindum
vegna þess að vissum hópum fólks er ekki veitt raunverulegt tækifæri til að
leggja sitt af mörkum til vísinda. Því má ætla að vísindi verði tæpast laus
við skaðleg áhrif hlutdrægni og fordóma nema þau endurspegli þann fjöl-
breytileika sem er til staðar í samfélaginu öllu. Þetta þýðir meðal annars
að vísindasamfélög mega ekki láta eins og það skipti engu máli að yfir-
gnæfandi meirihluti slíkra samfélaga samanstendur að langmestu leyti af
hvítum körlum af milli- og yfirstétt. Slíkur skortur á fjölbreytileika meðal
25 Eins og félagsfræðingurinn Robert Merton benti á í brautryðjendarannsóknum
sínum á vísindum um miðja síðustu öld eru vísindin í fyrsta lagi opin öllum í þeim
skilningi að það er engum bannað að leggja sitt af mörkum til vísinda á grundvelli
kynþáttar, kyns, efnahags eða annarra þátta. Og í öðru lagi eru vísindin opin í
þeim skilningi að niðurstöður vísinda eru – eða ættu að minnsta kosti að vera –
aðgengilegar öllum. Sjá Robert K. Merton, „The normative structure of science“,
The Sociology of Science, ritstj. N. W. Storer, Chicago: University of Chicago Press,
bls. 267–278.
FinnuR Dellsén