Tímarit Máls og menningar - 01.09.2009, Blaðsíða 88

H j a l t i H u g a s o n
88 TMM 2009 · 3
inu“ í haust varð ég þess var að ýmsir fornir helgitextar sem höfðu
hljóðnað og misst merkingu fyrir mér tóku að tala að nýju. Í framhaldi
af því vaknaði spurningin: Hvernig skyldi Íslandsklukkan hljóma í
kreppunni – þetta magnaða skáldverk sem samið var á ögurstundu í
sögu íslensku þjóðarinnar?3 – Hefur það einnig boðskap að flytja nú
þegar vanhyggnir menn hafa með fjárglæfrum teflt því sjálfstæði þjóð-
arinnar í voða sem vannst á ritunartíma verksins en stóð þó einnig
höllum fæti þá vegna heimsstyrjaldar og hersetu?4
Hér á eftir reyni ég að svara þessari spurningu. Aðferðin felst í því að
lesa texta frá því skömmu fyrir miðja 20. öld í ljósi líðandi stundar. Það
gæti kallast „kontextúell“ eða umhverfisbundinn lestur og túlkun.5 Í
máli mínu mun ég leitast við að láta textann tala. Laxness hefur því
orðið í ríkum mæli.
Sokkið land – myrt þjóð – kreppan
Þríleikurinn sem við köllum Íslandsklukkuna rekur sögu lands sem er
sigrað eða „sokkið“ (137–138), samfélags sem er hrunið, þjóðar sem
hefur verið „myrt“ (273).6 Orsakanna er að hluta að leita í harðbýlli nátt-
úru og óblíðu veðurfari sem veldur því að flest ár milli heys og grasa
fellur fólk og fé úr ófeiti og vesöld. Krónískt snærisleysi Íslendinga og
annar skortur á tækjum og tækni til að lifa af gæðum landsins olli einn-
ig miklu. Lýsingarnar á ástandinu eru „infernalískar“ enda viðtekin trú
manna í útlöndum að á landinu sé að finna helvíti á jörðu (116, 408,
424):
Dagur var liðinn að kvöldi.
Á bæunum vestan heiðar var alstaðar fyrir múgur manns, einkum lestamenn
sem voru að sækja skreið suðurmeð sjó, sumir lángt að austan, og lausríðandi
ríkisbændur með penínga og höfðu átt erindi til Bessastaða eða við Hólmskaup-
mann, en þessir geingu fyrir um gistíngu. Auk þess var hér margt annað fólk,
einkum fólk sem hefur orðið fyrir því óláni að fiskætið sem það leitar að er altaf
hinumegin við fjallið, og þessvegna er líf þess ein óslitin ferðareisa; í þessum
hópi voru limafallssjúkir menn og aðrir kramakrikar, skáld, brennimerktir þjófar,
sérvitríngar, hálfbjánar, stelpur, tónarar, kryplíngar, fiðluleikarar og vitfirríngar.
Ein fjölskylda kom austanaf Rángárvöllum, hjón með fimm börn og höfðu étið
upp kvígildin og ætluðu til frændfólks suðrí Leiru í von um fisk. Eitt barnið var í
andarslitrunum. Þau sögðu þær fréttir að skrokkarnir af aðkomnum flækíngum
lægju dauðir fyrir dyrum manna austrum allar sveitir. Nítján þjófar höfðu verið
brennimerktir á Rángárvöllum í vetur og einn heingdur. (49–50)
Hér er á ferðinni uppflosnuð þjóð. Vissulega sigldi Bólan „í kjölfar sult-
TMM_3_2009.indd 88 8/21/09 11:45:35 AM