Tímarit Máls og menningar - 01.09.2009, Blaðsíða 137

TMM 2009 · 3 137
D ó m a r u m b æ k u r
landar. Hann er „hinn mikli landi vor“. Vinir og kunningar – og jafnvel andstæðing-
ar – telja sjálfsagðan hlut að hann skipi eitt virðulegasta embætti landsins. (90–91)
Hér leitar Kristmundur skýringa á lyndisfari og draumum Gríms í uppvext-
inum, en hann missti ungur föður sinn og ólst upp hjá metnaðarfullri móður
sem verður ráðskona hjá Ólafi Stephensen stiftamtmanni. Grímur er því
vinnukonusonur í miðju veldi þeirra Stefánunga. Þar hafa líklega tekið sér
bólfestu í honum draumar og heitstrengingar um að verða einhvern tíma
þeirra jafnoki, sýna að vinnukonusonurinn gæti orðið maður með mönnum
– og bæði móðir og systir blása í þessar glæður. Í bréfum systur hans, konu
gullsmiðsins á Bessastöðum sem síðar varð, gætir takmarkalausrar dýrkunar á
þessum eldri bróður og henni finnst ekkert nógu gott fyrir hann. Námið styrk-
ir svo þessa eðlisþætti Gríms, og þar skiptir mestu máli nám hans í hernaðarlist
og svo frami í hernum. Það mótar staðfestu hans og aga, og gerir hann að því
er virðist nánast ónæman fyrir ýmsum blæbrigðum valdsins og nauðsyn þess
að stundum þurfi að slá af reglufestu. Hann verður sá prinsippfasti amtmaður
sem veigrar sér ekki við óvinsælum ákvörðunum, en er um leið sanntrúaður á
að lögum og reglum skuli fylgt í hvívetna, jafnvel þótt hann sjálfur hafi um þau
efasemdir. Slíkt kallar ekki beint á lýðhylli.
Það kemur hins vegar vel fram í bókinni að ekki hefur alltaf verið auðvelt að
vera yfirvald Íslendinga á 19. öld. Bjarni Thorarensen, eftirmaður og forveri
Gríms í embætti, orðar það svo að hann upplifði sig sem amtmann yfir tómum
höfðingjum, svo miklir burgeisar væru Norðlendingar og teldu sig óbundna af
lögum. Þeir Bjarni og Grímur eiga til dæmis í stöðugu basli við að fá lands-
menn til þess að sinna matjurtarækt og garðyrkju. Andstaða Íslendinga við
kálát er allspaugileg. Bjarni nefnir að vinnuhjú setji jafnvel það skilyrði fyrir að
ráða sig í vist að garðamatur verði ekki borinn á borð fyrir þau!
Bjarni skáld er kannski þegar upp er staðið sá sem best skilur Grím og gerir
sér grein fyrir kostum hans og göllum. Hann segir á einum stað um Grím:
„Hann er einhvör hinn dyggðugasti maður sem ég þekki, en Guð hjálpi geðs-
munum hans.“ Þessi setning fer nálægt því að teikna upp mynd af Grími í einni
setningu. Margt verður til þess að auka á óhamingju Gríms og erfiðleika, eins
og Kristmundur fer rækilega í gegnum. Hjónabandið er stormasamt þar sem
dönsk eiginkonan festir ekki yndi á Íslandi, ómegðin mikil og skuldir hrannast
upp, meðal annars vegna tildurs og metnaðar, og skuldahalinn fylgir honum í
gröfina. Þá virðist Grímur býsna fljótt verða haldinn þeirri hugsun, sem verður
kannski hans mesta mein, að hann fái ekki þá upphefð sem hann eigi skilið.
Væntingarnar og metnaðurinn var svo hátt stilltur að hann hlaut að verða fyrir
vonbrigðum. Skiljanlega verður Grímur nokkuð beiskur og þunglyndur á síð-
ara skeiði sínu sem amtmaður norðan og austan, þar sem hann situr einn og
yfirgefinn á Möðruvöllum, tannlaus og kvalinn innvortis, og harmar hlutinn
sinn. Fjölskyldan öll er í Danmörku, hann sér ekki út úr augum í skuldasúp-
unni og frekari framavonir virðast brostnar. Hann hallar sér þá æ meir að
flöskunni, umgengst fáa og hrekur þá sem enn geta talist til vina, eins og Þor-
TMM_3_2009.indd 137 8/21/09 11:45:38 AM