Tímarit Máls og menningar - 01.02.2011, Síða 44

G u ð n i Th . J ó h a n n e s s o n
44 TMM 2011 · 1
gagnrýnislaus. Ritskoðun má aldrei í óskráð lög leiða. Þannig kvaðst
Friðrik G. Olgeirsson, sagnfræðingur og höfundur ævisögu Davíðs
Stefánssonar frá Fagraskógi, hafa kappkostað að eiga góð samskipti við
fjölskyldu hans: „Ég hef engan áhuga á að lenda í sömu aðstöðu og sumir
ævisagnaritarar að skrifa krassandi verk og fá svo alla afkomendur upp
á móti sér.“15 En þessu fylgdi fórnarkostnaður; Friðrik fékk ekki að lesa
sum bréf Davíðs í vörslu afkomenda hans eins og hann lýsti sjálfur:
„Bréfin þykja það berorð og jafnvel klúr að mér var ekki leyft að vitna
beint í þau, heldur var mér tjáð innihald þeirra.“16
Þetta sætti Friðrik sig við og vissulega varð til læsileg og hugljúf bók.
En stundum hefur ágreiningi um heimildir og efnistök lyktað með látum
og málaferlum. Það gerðist til dæmis árið 1991 þegar María Guðmunds-
dóttir, fyrirsæta og ljósmyndari, rifti samningi við Gullveigu Sæmunds-
dóttur ritstjóra um ritun ævisögu sinnar. „Kjarni málsins var að mínu
mati þessi,“ sagði María: „Sá sem segir ævisögu sína öðrum á að eiga
síðasta orðið. Frásögumaður [verður] endanlega að leggja blessun sína
yfir hvert orð sem fer á prent um ævi sína.“ Undir þá skilmála gekkst
Ingólfur Margeirsson og út kom bók sem söguhetjan var sátt við.17
Bókin um Maríu var því skrifuð í þökk hennar, rétt eins og rit
Guðjóns Friðrikssonar um meginþætti í forsetatíð Ólafs Ragnars
Grímssonar, og fáum sögum hefur farið af andúð Thorsara á verki
Guðmundar Magnússonar. Af öðrum toga eru verk sem eru beinlínis
samin í óþökk söguhetjunnar eða aðstandenda hennar. Erlendis hafa
stjórnmálamenn og aðrir sem mikið hefur borið á í samfélaginu lengi
þurft að þola að ævisögur þeirra séu skráðar gegn vilja þeirra. Á Íslandi
er þessi hefð minni. Þó má nefna að árið 1989 skrifaði Eiríkur Jónsson
blaðamaður ævisögu Davíðs Oddssonar og áratug síðar skrifaði ég um
Kára Stefánsson og Íslenska erfðagreiningu. Hvorugt ritið hlaut náð
fyrir augum almennings og sjálfur man ég vel hve miklum tíðindum
það þótti sæta að rit yrði tekið saman um Kára og hans fyrirtæki án
þess að hann hefði um það beðið.18 Haustið 2003 varð einnig mikill
úlfaþytur. Þá varð heyrinkunnugt að Hannes Hólmsteinn Gissurarson
hygðist skrifa ævisögu Halldórs Kiljans Laxness og nýta meðal annars
bréfasafn hans á handritadeild Landsbókasafns. „Það er … ákveðinn
kostur“, sagði Hannes, „að þurfa ekki að skrifa neina dýrlingasögu eftir
fjölskyldufyrirmælum“. Nánustu ættingjum Nóbelsskáldsins tókst þó að
koma í veg fyrir að hann fengi fullan aðgang að gögnum þess á hand-
ritadeildinni.19
Fjölskyldan taldi augljóst að ævisagnaritarinn myndi reyna að varpa
rýrð á söguhetjuna og því mætti koma í veg fyrir skrifin með öllum til-