Tímarit Máls og menningar - 01.02.2011, Blaðsíða 45

H e f u r ð u h e i m i l d ?
TMM 2011 · 1 45
tækum ráðum. Ýmislegt varð til að flækja þetta einstaka mál – til dæmis
að hinn umdeildi Hannes Hólmsteinn átti í hlut og að einkagögn höfðu
sannanlega verið afhent opinberu safni án nokkurra kvaða. Burtséð frá
því kom vel fram sú almenna staðreynd að fólk vill vernda orðstír sjálfs
sín og ástvina sinna. Það er skiljanlegt og vissulega er það svo erlendis
að ævisögur „í óþökk“ hafa gjarnan verið slúðurkenndar og slæmar á
marga vegu. Þegar höfundar geta ekki rætt við söguhetjuna eða kynnt
sér einkagögn hennar freistast þeir eða neyðast til að byggja frásögnina
á óáreiðanlegri heimildum, og þá er hætt við staðreyndavillum og
gloppum í sögunni.20 Einnig hefur loðað við ævisögur af þessu tagi að
sagnaritarinn ætli sér fyrst og fremst að efnast á sölu verksins og ýki
því fram úr hófi, dragi fram mestu lestina í fari þess sem fjallað er um
og vilji skapa sensasjón. „Þurfum við virkilega að vita það um einhvern
frægan einstakling að hann hafi pissað í buxurnar þegar hann var sex
ára og stundað munnmök þegar hann var sextugur?“ Þannig spurði rit-
höfundurinn Barbara Tuchman seint á síðustu öld.21
Engu að síður eru þeir augljósir kostirnir sem geta fylgt því að skrifa
sjálfstætt eða jafnvel í „óþökk“. Höfundurinn verður ekki skuldbundinn
viðfangsefninu. Honum verður frjálst að segja frá löstum jafnt sem
kostum og þá þarf alls ekki að leiða talið að einkamálum eins og þeim
sem Tuchman minntist á nema þau skipti greinilega máli í stærra sam-
hengi. Sagnfræðingar og aðrir ævisagnaritarar mega því svo sannarlega
skrá sögur „í óþökk“. Og þótt ólíku sé saman að jafna að mörgu leyti
má hér nefna hina miklu Skýrslu rannsóknarnefndar Alþingis um
bankahrunið 2008. Það verk var unnið „í óþökk“ margra sem þar komu
við sögu; hvernig hefði það litið út ef þeir hefðu ráðið öllu eða miklu
um efnistök?
Tilbúningur eða staðreyndir
Það eru sjálfsögð sannindi að í störfum sínum ber ævisagnariturum að
fara að lögum um höfundarrétt (l. 73/1972). Í þeim segir meðal annars
að höfundur hafi „einkarétt til að gera eintök af verki sínu og til að birta
það í upphaflegri mynd eða breyttri, í þýðingu og öðrum aðlögunum“
(3. grein). Á hinn bóginn er heimil „tilvitnun í birt bókmenntaverk …
ef hún er gerð í sambandi við gagnrýni, vísindi, almenna kynningu
eða í öðrum viðurkenndum tilgangi, enda sé hún gerð innan hæfilegra
marka og rétt með efni farið“ (14. grein). Þess vegna taldi Hannes Hólm-
steinn Gissurarson til dæmis að við ritun fyrsta bindis ævisögu Hall-
dórs Kiljans Laxness hefði hann mátt „hagnýta … og fella saman í eina