Tímarit Máls og menningar - 01.02.2011, Síða 46

G u ð n i Th . J ó h a n n e s s o n
46 TMM 2011 · 1
heild“ efni úr minningabókum skáldsins eins og hann komst að orði í
eftirmála, og vitna til þeirra í eitt skipti fyrir öll á sama stað.22 Þessum
vinnubrögðum undu ættingjar og velunnarar skáldsins hins vegar ekki.
Mál var höfðað og Hæstiréttur féllst í flestum atriðum á það sjónarmið
að ævisagnaritarinn hefði gerst sekur um það sem stefnendur sökuðu
hann um, „í fyrsta lagi, að nota texta skáldsins án aðgreiningar frá eigin
texta, í öðru lagi að geta ekki heimilda, í þriðja lagi að geta heimilda með
villandi og ófullnægjandi hætti, [og] í fjórða lagi að breyta frumtexta
höfundar“.23
Til þess eru vítin að varast þau og í siðareglum sagnfræðinga er vikið
sérstaklega að því að þeir skuli „ávallt vísa til heimilda þar sem það á við,
með þeim hætti að lesandi geti á auðveldan hátt sannreynt heimildina“.24
Ekki eru allar línur þó skýrar í þessum efnum. Sumar staðreyndir mega
teljast svo algild sannindi að ekki þurfi að vísa til heimildar og þar að
auki eru þess mörg dæmi að virtir sagnfræðingar, sem enginn myndi
væna um ritstuld eða brot á höfundarrétti, hafi samið undirstöðurit án
tilvísana í heimildir.25 Við gerð ævisagna og annarra rita mega höfundar
hiklaust vefa saman eigin ályktanir og upplýsingar úr ýmsum áttum án
þess að vísa til heimilda.
En má skálda? Ekki banna landslög það, svo mikið er víst. Í siða-
reglum sagnfræðinga eru það hins vegar sögð „óvönduð og óheiðarleg
vinnubrögð ef sagnfræðingar vísvitandi … búa til upplýsingar sem
engar heimildir eru fyrir“.26 Í þeim anda hafa fræðimenn fundið að
þeim stílbrögðum í ævisögum að sviðsetja atburði, slá einhverju föstu
um hugarástand söguhetjunnar eða varpa fram tilgátum án þess að þær
eigi sér beina stoð í fyrirliggjandi staðreyndum. Í sumum hinna vinsælu
ævisagna sinna festir Guðjón Friðriksson til dæmis á blað eigin ímyndun
um umhverfi, hljóð og tilfinningar. Þannig lætur hann Benedikt Sveins-
son, föður Einars Benediktssonar, sjá dökka skýjabólstra á lofti á ferð
sinni um Skagafjörð. Það dynur líka í svellum undan hesti Benedikts og
um líkama hans fer hrollur, fögnuður eða heitur funi. Um þetta eru þó
engar heimildir.27
Hér eru jafnframt tvö dæmi úr ritdómum í þessu tímariti: Árið 1990
skrifaði Már Jónsson sagnfræðingur um bók starfsfélaga síns, Þórunnar
Valdimarsdóttur, um Snorra á Húsafelli. Már taldi ýmislegt í ritinu
vel gert en vondar væru mýmargar setningar og lýsingar sem væru
„hjákátlegar í sagnfræði“ þótt þær gætu „sagt mikið í skáldskap“. Ein
slík væri þessi: „Undiralda er í vitundinni og gangan slær ólgunni takt.“
Að mati Más Jónssonar kæmi ekki til greina „í sagnfræðiriti“ að setning
af þessu tagi „varpi ljósi á nokkurn hlut vegna þess að hún er helber