Tímarit Máls og menningar - 01.02.2011, Side 127

Á d r e p u r
TMM 2011 · 1 127
kenningu um að aukinn sparnaður einhverra (t.d. vegna varúðarsjónarmiða)
leiddi til aukins atvinnuleysis, minni tekna og minni heildarsparnaðar (sbr.
söguna um bölvun ekkjunnar, e. Widow‘s curse). Það eru til einföld líkön í
leikjafræði (e. game theory) þar sem skynsamir einstaklingar velja ekki þá
lausn sem er best eða skynsamlegust fyrir þá sem taka ákvarðanirnar. Þessar
niðurstöður, t.d. í líkaninu um vandamál fangans (e. prisoner‘s dilemma), fást
vegna sérstakra aðstæðna. Það er hægt að búa til líkön þar sem skynsamir
aðilar koma af stað eignaverðsbólum. Efnahagshrun getur átt sér stað þrátt
fyrir að gert sé ráð fyrir að í hagkerfinu séu einungis skynsamir og forsjálir
einstaklingar.
Ef við gerum ráð fyrir að það sé óvissa í efnahagslífinu getum við fengið
útkomur þar sem fólk tekur skynsamlega ákvörðun sem reynist síðar óskyn-
samleg. Þegar óvissa er til staðar er eiginlega alltaf hægt að komast að því eftir
á að það hefði verið hægt að taka skynsamlegri ákvörðun en þá sem tekin var,
ef upplýsingar úr framtíðinni hefðu verið til staðar þegar ákvörðunin var tekin.
Oftast er lítill munur á því sem var skynsamlegt þegar ákvörðun var tekin og
því sem er skynsamlegt í ljósi reynslunnar, en þegar atburðarás sem talin var
mjög ólíkleg á sér stað getur munurinn orðið mjög mikill. Við þessar aðstæður
verður mjög freistandi að grípa til eftir-á-spekinnar og segja ákvörðunina
óskynsamlegt rugl. Það er lítil skynsemi í slíkri mælistiku. Það er nærtækt að
nefna tvö dæmi í þessu sambandi. Annað dæmi varðar gengistryggðu lánin
sem fólk tók fyrir hrun. Það er auðvelt að sjá það í dag, eftir að gengi krón-
unnar hefur lækkað um helming og verð á húsnæði hefur einnig lækkað, að
ákvörðun um að taka gengistryggt lán árið 2007 til að kaupa íbúð var óskyn-
samleg, en þegar ákvörðunin var tekin tóku flestir gengistryggð lán vegna þess
að þeir töldu þau hagstæðari en önnur lán á markaðnum. Það eru vísbendingar
um að fólk sem tók gengistengd lán hafi verið með tiltölulega háar tekjur og
einnig tiltölulega vel menntað. Annað dæmi varðar aðgerðir ríkisstjórnarinnar
og Seðlabankans til að bjarga Glitni og íslenska bankakerfinu í lok september
2008. Í pistli sínum í The New york Times hrósaði Krugman þessum aðgerðum
en talsmenn íslensku bankanna vöruðu mjög ákveðið við þeim. Í dag er ljóst að
ríkisstjórnin og Seðlabankinn vanmátu viðbrögð lánardrottna Glitnis við
aðgerðunum og einnig áhrif þeirra á trúverðugleika hinna íslensku bankanna.
Út frá því markmiði aðgerðanna að styðja Glitni og íslenska bankakerfið voru
þær klúður einsog forystumenn bankanna höfðu sagt. Við vitum í dag að aðrar
aðgerðir til að hjálpa bankakerfinu, t.d. þær aðgerðir sem forystumenn bank-
anna vildu, hefðu einnig verið klúður. Á þessum tíma var íslenska bankakerf-
inu einfaldlega ekki við bjargandi.
Það voru vissulega mörg mistök gerð í aðdraganda hrunsins og margir vildu
gjarnan að þeir hefðu breytt öðruvísi en þeir gerðu, en ef við mælum skynsem-
ina í breytni þeirra án þeirrar yfirburðaþekkingar sem við höfum öðlast eftir
hrunið og reynum að rifja upp þá þekkingu sem fólk hafði fyrir hrun og þær
væntingar sem það hafði, sýnist mér sennilegast að sú forsenda að fólk hafi
einfaldlega verið að taka ákvarðanir sem það taldi skynsamlegastar í ljósi