Tímarit Máls og menningar - 01.11.2011, Síða 27

„ N e m a í s ö g u /o g h u g a“
TMM 2011 · 4 27
hluti hugarstarfs þeirra er ómeðvitaður; og við fyrsta lestur má ætla
að hugsanir þeirra nái ekki að vinna úr öllu sem ýtir við tilfinningum
þeirra. En leitast má við að hafa auga á hvernig leikið er á þær.
Gott dæmi er þegar Oddi sannfærir sig nývaknaður um að himin­
tunglin séu á sínum stað. Þá lýsir sögumaður létti hans á ísmeygilegan
hátt en útleggur gerðir hans óðara svo að ætla má að uggur sæki að
lesendum:
Þegar hann hefur gengið úr skugga um þetta [þ.e. að tungl og stjörnur eru þar
sem þau eru vön að vera] grípur hann djúp gleði og þakklæti, sem hann beinir
upp til himintungla.
„Gömlu, gömlu, gömlu stjörnur,“ muldrar hann eins og hann sé að fara með
eldforna særingaþulu sem festi þær enn frekar á brautum sínum um aldur og
ævi.16
Lævís samanburðarsetningin hefur ekki aðeins áhrif af því að efinn um
mörk ímyndunarafls og veruleika utan mannslíkamans er sjálfsagður
fylgifiskur homo sapiens. Hún minnir líka á tungumálið, sjálfan
aðganginn að frásögninni; á hugmyndir fyrri tíma og þjóðtrúar um
mátt orðanna og þar með kannski líka ýmsar kenningar samtímans og
vísindanna um máttleysi þeirra. Óhugurinn sem hún vekur kann því að
tengjast flóknum þversögnum innra með lesendum.
Og á þeim óhug er alið með því að afar nákvæmlega er unnið í
textanum með myrkur, birtu, kulda og fleira. Þannig dustar Oddi t.d.
snjóinn af kuflinum sínum þegar hann stendur upp. Ætla mætti að sú
athöfn orkaði jákvætt en hún kveikir blendnar tilfinningar af því að
tekið er fram að kuflinn verði aftur „aldökkur“.17 Orðið kallast ekki
aðeins á við kolamyrkrið í draumnum og tengist myrkri sem neikvæðu
fyrirbæri í hugum manna; það hreyfir vísast hjá einhverjum við hugar­
eða hugtakslíkingunni18 myrkur er ábreiða/hjúpur sem birtist í orðalagi
eins og: „Dalurinn var sveipaður myrkri.“ Því er ekki óeðlilegt að menn
óttist að aldökk flík stjörnuskoðarans vitni um myrkur sem leggst að
honum víðar en séð verður.
En frásögnin gætir þess jafnan að halda lesendum spenntum með
því að sveifla þeim milli ólíkra kennda, kynda undir andstæðum
hugsunum og skapa óvissu. Þannig sjá þeir t.d. þegar Oddi fer á stjá að
ekkert virðist ama að honum. Hann ræður hins vegar smám saman af
ýmsum merkjum í umhverfinu að ekki er allt með felldu, uppgötvar að
hvorki hljóð, reykur né ljós mæta honum þegar hann kemur til bæjar,
finnur engan mann fyrir og rekur spor og meiðaför sleða til sjávar.
Sjálf aðferð hans er eins og sprottin af vísindahyggju, minnir á spæjara