Tímarit Máls og menningar - 01.11.2011, Síða 41

G i r ð i n g a r
TMM 2011 · 4 41
17 Í ritdómi á Bókmenntavefnum bendir Úlfhildur Dagsdóttir á gotnesk hryllingseinkenni í
sögum Milli trjánna og einnig ljóðabókinni Nokkur almenn orð um kulnun sólar. Eitt þessara
einkenna er einangrun: „söguhetjur gotneskra sagna eru oftar en ekki lokaðar af á einhvern
hátt, hvort sem er í draugahúsi eða eigin sálarlífi“ (http://bokmenntir.is/desktopdefault.
aspx/6711_view883/6709_page/tabid409/5648_read0323/; sótt 11. júlí 2011).
18 Hér má sjá tengingu við kenningar Freuds um hið ókennilega (þ. das Unheimliche) en þar er
óttinn við dauðann einmitt tekinn sem dæmi um bældar tilfinningar sem sækja manninn
heim þegar minnst varir (Sigurjón Björnsson þýðir hugtakið sem hið óhugnanlega. Sjá „Hið
óhugnanlega“, Listir og menn. Ritgerðir, Reykjavík: Hið íslenzka bókmenntafélag, 2004, bls.
191–238). Þess má geta að Ketill Kristinsson fjallar um hunda í höfundarverki Gyrðis út frá
kenningum Freuds í B.A.­ritgerð sinni „Skuggar mannsins. Af hundum í höfundarverki Gyrðis
Elíassonar“ (maí 2011) en hundar Gyrðis eru margir og margvíslegir.
19 Sjá Claude Lévi­Strauss: Tristes Tropiques, John og Doreen Weightman þýddu, New York:
Pocket Books, 1973, bls. 273–358, einkum 331–343 (ritið heitir Tristes tropiques á frummálinu
og kom út 1955. Það kom út í haust hjá Forlaginu í íslenskri þýðingu Péturs Gunnarssonar og
heitir Regnskógabeltið raunamædda).
20 Jacques Derrida: Of Grammatology, Gayatri Chakravorty Spivak þýddi, Baltimore og London:
The Johns Hopkins University Press, 1974, einkum bls. 97–140 (ritið heitir á frummálinu De la
grammatologie og kom út 1967). Derrida hóf gagnrýni sína á Lévi­Strauss í frægum fyrirlestri
frá 1966 sem þýddur hefur verið á íslensku, „Formgerð, tákn og leikur í orðræðu mannvísind­
anna“ (Garðar Baldvinsson þýddi, Spor í bókmenntafræði 20. aldar, bls. 129–152. Á frummálinu
heitir fyrirlesturinn „La structure, le signe et le jeu dans le discours des sciences humaines“ og
var prentaður 1967).
21 Hér er óbeint vísað til kenninga Gilles Deleuze og Félix Guattaris um rísómið en það er rótar­
flækja sem vex í ýmsar áttir lárétt og er stefnt gegn ímynd trésins sem rís upp úr jörðinni,
stendur styrkum rótum ofan í jörðinni og ber laufkrónuna sem stolt sitt og æðsta takmark.
Rísóminu er enn fremur stefnt gegn tvenndarhugsun og hvers konar stigveldishugsun – að eitt
sé hátt og annað lágt, náttúrulegt og ónáttúrulegt, aðalatriði og aukaatriði. Deleuze og Guattari
beita tvenndum til þess að rífa niður aðrar tvenndir. Þeir stilla upp andstæðum kerfum til þess
að ganga endanlega frá öllum kerfum. Rísóm er hugtak af þessu tagi. Rísóm á sér hvorki upp­
haf né endi, það er alltaf í miðjunni, á milli hlutanna, millivera. En þessi millivera rísómsins
hefur ekki það miðlunarhlutverk sem Strauss talaði um að millistigið hefði, henni er ekki
ætlað að sætta heldur leysa upp, færa úr stað, hreyfa sífelldlega. Rísómskur texti er þannig ekki
línulegur eða röklegur, hann hefur ekki upphaf og endi (rót og laufkrónu) heldur klippir og
tengir endalaust, hann er markalaus og í stöðugri verðandi. Skáldskapurinn býr þannig ekki í
trjánum heldur á milli þeirra eins og sögu­ og bókartitill Gyrðis gefur til kynna. Sjá nánar um
rísóm í Heimspeki verðandinnar: rísóm, sifjar og innrætt siðfræði, [Atvik 7], ritstj. Geir Svans­
son, Reykjavík: ReykjavíkurAkademían, 2001.
22 Hugtakið „palimpsest“ kemur víða fyrir í skrifum Derridas en til að átta sig á merkingunni sem
hann leggur í það er ágætt að lesa til dæmis ritgerðina „White Mythology: Metaphor in the Text
of Philosophy“ í Margins of Philosophy (Alan Bass þýddi, Brighton: The Harvester Press, 1982,
bls. 207–272. Á frummálinu Marges de la philosophie, 1972.)
23 Í fyrrnefndri bók Jennifer DeVere Brody, Punctuation: Art, Politics, and Play, er fjallað um
hið sífellt rofna ferli veggjakrotsins – hvarf þess og endurkomu – og lagt út frá punktaverkum
japönsku listakonunnar Yayoi Kusama (bls. 28–32).
24 Gyrðir Elíasson: „Haust“, Nokkur almenn orð um kulnun sólar, bls. 82.
25 Um þetta fjallar Kristján B. Jónasson í ritdómi um smásagnasafnið Tregahornið eftir Gyrði
(„Fegurð heimsins mun hverfa“, Tímarit Máls og menningar 4:1993, bls. 103–108).
26 Orðalagið „milli trjánna“ kemur margsinnis fyrir í verkum Gyrðis. Það sést að minnsta kosti
tvisvar í ljóðabókinni Nokkur almenn orð um kulnun sólar, til dæmis í ljóðinu „Innland“, sem
einkunnarorð greinarinnar eru úr, en það varpar kannski öðru ljósi á merkingarleitina: