Tímarit Máls og menningar - 01.11.2011, Síða 121

D ó m a r u m b æ k u r
TMM 2011 · 4 121
nýjar tengingar úr því sem þegar hefur
verið hugsað eða skapað. Þessi endur­
vinnsla fræðanna bítur þannig í skottið
á sjálfri sér án þess að skapa nokkuð
sem máli skiptir.
Óhætt er að segja að þessar tvær
fyrstu skáldsögur Bergsveins séu því
gagnrýnar á samtímann og verðmæta­
mat samfélagins eins og það hefur þró­
ast, auk þess að setja fram kreppu karl­
mennskunnar eins og hún birtist í sam­
tímanum. Ákveðinnar fortíðarþrár
gætir gagnvart hinu einfalda og fábrotna
lífi fyrri tíðar þar sem afkoman byggðist
á því að færa sér gæði náttúrunnar í nyt.
Samtímanum og neikvæðum áhrifum
efnishyggjunnar eru gerð ágæt skil, þar
sem foreldrar bæði Halldórs og Gests
eru fórnarlömb lífsgæðakapphlaups sem
í hvorugu tilfellinu hefur fært fjölskyld­
um þeirra raunverulega hamingju. Gild­
ir einu í því sambandi hvort um verka­
fólk er flutti á mölina er að ræða, eins
og í tilfelli Halldórs, eða menntaða
broddborgara eins og í tilfelli foreldra
Gests.
Það er þó ástin – eða öllu heldur ást­
leysið – sem er sterkasta hreyfiaflið í
uppvexti þeirra Halldórs og Gests. Í
Handbók um hugarfar kúa segir óláns­
maður sem Gestur hittir í strætó:
„Veistu, allir glæpir hefjast með því að
einhver er ekki elskaður. Síðan er bara
formsatriði hvernig glæpurinn þróast:
Nauðgun, þjófnaður, barnaníðsla, heim­
ilisofbeldi, eiturútbreiðsla, svall, græðgi,
fíkn […] misnotkun valds, spilling,
þunglyndi, kaldhæðni, vanræksla, kuldi,
einangrun, sjálfsmorð. Já eða morð.“
(Bls. 148–9) Ástin er það sem verður
Halldóri að lokum til bjargar. Gestur er
ekki jafn lánsamur, barnsmóðir hans
yfirgefur hann og samband hans við
ástkonu er of nátengt þráhyggju hans og
vænisýki til að slá á ógæfuna.
Ef til vill liggur því bara beint við að
þriðja skáldsaga Bergsveins, Svar við
bréfi Helgu, skuli í grunninn vera hrein
og klár ástarsaga, að mestu án þeirrar
beinu samfélagsgagnrýni sem finna má í
fyrri bókum hans þótt í undirtóni þessa
síðasta verks gæti enn sem fyrr ótta
vegna afleiðingar þess rofs sem orðið
hefur í tengslum manna við náttúruna.
*
Svar við bréfi Helgu gerist í ótilgreindri
sveit á Íslandi, á tveimur sveitabæjum. Á
öðrum þeirra, Kolkustöðum, býr Bjarni
með konu sinni Unni, en á næsta bæ býr
Helga, eiginkona Hallgríms og tveggja
barna móðir. Sagan er sögð í endurliti
Bjarna sem orðinn er aldraður og bíður
„hreppaflutninga“ (bls. 8) skaparans.
Hann rekur lífshlaup þeirra allra í bréfi
sem hann stílar á Helgu, en það er eins
og titill skáldsögunnar gefur til kynna
svar við bréfi sem hún sendi honum
endur fyrir löngu.
Form verksins markast af bréfinu,
sagan á sér öll stað innan þess en fer
reyndar stundum út um víðan völl.
Bjarna hættir til að missa þráðinn, „[e]n
ég missi hann af ástæðu, mér finnst vont
að rifja þetta upp“ (bls. 20), segir hann.
Reyndin er því sú að í hvert sinn sem
sögumaður missir þráðinn dýpkar
sagan. Útúrdúrarnir verða sem sagt til
þess að bréfið segir ekki einungis af lífi
þessara tveggja fjölskyldna Bjarna og
Helgu heldur einnig af sveitinni allri og
því hvernig sveitamenningu hefur reitt
af allt fram á þennan dag. Bergsveinn
hefur því augljóslega ekki misst áhug­
ann á hinni öru samfélagsþróun sem átt
hefur sér stað á Íslandi frá miðri síðustu
öld, þótt hann komi þeim fróðleik á
framfæri í gegnum einkar persónulega
sögu að þessu sinni. Þvert á móti gerir
hann góða grein fyrir menningu sem er
á undanhaldi allan ytri tíma sögunnar