Tímarit Máls og menningar - 01.11.2011, Side 127

D ó m a r u m b æ k u r
TMM 2011 · 4 127
Íslands undir myndlistarferil hans. Hér
er auðvitað um lofsverða ræktarsemi að
ræða, og öllu meiri en við eigum að
venjast, þegar rúmlega fimmtugur og
langt í frá landsþekktur listamaður
hverfur af sjónarsviðinu. Að sumu leyti
eru þetta skiljanleg viðbrögð, því frá og
með miðjum áttunda áratugnum var
Birgir innsti koppur í búri hins fram­
sækna myndlistarlífs á landinu, vin­
margur með afbrigðum, skemmtilega
uppátektarsamur og sögumaður af Guðs
náð. Samt er eitthvað yfirdrifið og
mærðarlegt við ýmislegt það sem
hrokkið hefur upp úr gömlum viðhlæj­
endum listamannsins síðustu árin, bæði
varðandi persónulega hagi hans og
myndlist. Í því minningarflóði er ekki
laust við að örli á því sem ég vil kalla
Modigliani­heilkennið: rómantísku goð­
sögninni um fyrirsjáanlegan dauðdaga
hins breyska snillings á hátindi ferils
síns. Sem gamall kennari Birgis og
kunningi hans í áraraðir vil ég einungis
segja: Það var ekkert rómantískt eða
fyrirsjáanlegt við dauðdaga hans. Birgir
Andrésson drakk sig einfaldlega til
dauða, af ástæðum sem enginn okkar er
í aðstöðu til að skýra. Og fyrir hverja
skemmtisögu af þessum hróki allra
fagnaða eru til margar óskemmtilegar
sögur af lyktum hvers fagnaðar.
En vissulega var fráfall Birgis hörmu­
legt, vegna þess hvernig það bar að,
vegna ættingja hans og að sjálfsögðu í
myndlistarlegu tilliti. Hann skilur eftir
sig mikið tómarúm. En einnig orðræðu
sem oft er erfitt að átta sig á, jafnvel
fyrir innvígða. Það er engum vafa und­
irorpið að helsta áhugamál Birgis var
„íslensk þjóðmenning“ í víðasta skiln­
ingi: þjóðfræði, þjóðsögur, þjóðhættir,
þjóðareinkenni og svo framvegis. Mín
vegna má því kalla hann „þjóðlegastan“
íslenskra listamanna á seinni hluta 20.
aldar, eins og ýmsir hafa gert. Hins
vegar sækja að mér efasemdir andspænis
ýmsum tilraunum til að lýsa meðhöndl­
un hans á þessum „þjóðlega“ efnviði.
Fyrir það fyrsta eru áhöld um „þjóðleg­
an“ uppruna ýmissa fyrirbæra sem lista­
maðurinn tekur til handargagns. Hvað
er t.a.m. séríslenskt við útlenskar nafn­
giftir á húsum, eða umflakkandi sér­
vitringa á borð við Ástar­Brand? Hvort­
tveggja er að finna í nágrannalöndum
okkar, t.d. Írlandi og Skotlandi. Og ef
skilgreining Birgis á því hvað sé íslenskt
er fyrst og fremst listræn ákvörðun, eins
og hann segir fullum fetum á einum
stað í bók Þrastar Helgasonar (bls. 46),
fer þá ekki að fjara undan tilraunum
ýmissa umsagnaraðila til að flokka
myndlist hans undir „rannsóknir“ á fyr­
irliggjandi hugmyndum um þjóðina eða
þjóðareinkenni, „umfjallanir“ eða jafn­
vel „afhjúpanir“ á þeim fyrirbærum?
Ef til vill er ásteytingarsteinninn í
áðurnefndri orðræðu um myndlist Birg­
is fyrst og fremst merkingarfræðilegur. Í
myndlistarumræðunni hafa menn haft
tilhneigingu til að flagga orðinu „rann­
sóknir“ í tíma og ótíma. Ef ég man rétt
var söfnun upplýsinga eitt sinn flokkuð
undir „rannsóknir“ í Listasafni Íslandfs.
Sums staðar á það við, til að mynda í
umfjöllun um ákveðin verk Guðjóns
Ketilssonar, þar sem gömul verkfæri eru
tekin til athugunar, eiginleikar þeirra
greindir og sjónrænar ályktanir dregnar
af þeirri greiningu. Eins og oftlega er
tekið fram í greinum um Birgi, notar
hann verk sín fyrst og fremst til að
„sýna“, „vísa til“ eða „skrásetja“ ýmislegt
með ljósmyndum, úrklippum og öðru
prentefni. Gott og vel, en greiningar­
þáttinn vantar og þar með rannsókn­
arelementið og „afhjúpanirnar“. Að
minnsta kosti ef notaður er akademísk­
ur mælikvarði á rannsóknarhugtakið.
Þetta er svona ámóta og ef ég sýndi ljós­
myndir af ráðherrum í ríkisstjórn