Tímarit Máls og menningar - 01.02.2016, Blaðsíða 34

J ó n Ó l a f s s o n
34 TMM 2016 · 1
og valdníðslu. Þeir eru spilltir persónulega – eða hugsanlega veikgeðja – þar
sem þeir vita hvað rétt er að gera (hver einasti heilvita maður veit það) en
gera það ekki. Þeir hafa völd, en þó má lýsa valbeitingu þeirra sem valdaráni,
því þeir taka ekki mið af því sem þeir eiga að þjóna, vilja, hagsmunum og
ákvörðunum almennings. Þetta virðist kjarninn í viðhorfinu sem skáldið
lýsir í grein sinni.6
Það er alltaf einhver sem hefur völdin
Það er mikilvægt, þegar reynt er að greina spillingu, að gera greinarmun
á spillingu í stjórnmálum og spillingu í stjórnsýslu þó að þetta tvennt sé
auðvitað nátengt. Hér beini ég athyglinni að spillingu og meintri spillingu
stjórnmálamanna og væntingum til stjórnmálamanna. Siðaboðskapur eins
og sá sem ég hef lýst á rætur í hugmyndum um samstöðu og vilja fólksins
sem nærtækast er að kenna við popúlisma. Popúlistinn hneigist til að
skipta heiminum í tvennt, þar sem öðrum megin situr hin spillta valdastétt,
elítan, eða „stjórnmálastéttin“; hinum megin fólkið eða almenningur. Hin
einfaldaða mynd gerir ráð fyrir því að stjórnmálastéttin hafi í grunninn
sameiginlega hagsmuni og að þeir séu iðulega andstæðir eða á skjön við
hagsmuni almennings. Stjórnmálastéttin er samkvæmt þessu sá hópur sem
fer með völdin og leggur sig fyrst og fremst fram um að halda þeim og auka
þau. Almannagæði eða samfélagslegir hagsmunir verða þá aukaatriði.
Árin sjö sem liðin eru frá hruni hafa einkennst af mikilli og almennri
tortryggni gagnvart stjórnmálamönnum og óþoli þar sem tilhneigingin
hefur verið í anda popúlismans að upphefja þá (með miklum stuðningi í
kosningum) eða afskrifa þá – eða upphefja þá fyrst og afskrifa þá svo. 2009
voru það vinstri flokkarnir sem unnu stórsigur, 2013 unnu hægri flokkarnir
stórsigur en vinstri flokkarnir töpuðu illa. Eins og staðan er núna virðast
píratar ætla að vinna stórsigur 2017 og það er líklegt, vinni Píratar þann stór-
sigur sem skoðanakannanir spá þeim nú, hitni undir þeim á sama hátt og
hinum þegar þeir fara að stjórna landinu.7 Það sést best á því hvernig dregið
hefur úr stuðningi við núverandi stjórnvöld samkvæmt skoðanakönnunum
að fylgishrun byggist ekki endilega á vanefndum. Þvert á móti, fylgið getur
líka hrunið vegna efnda sem falla í grýttan jarðveg þegar að þeim kemur, eða
vekja gagnrýni.
Um leið og ákveðinn hópur eða hreyfing er komin með völd má búast við
því að gagnrýni aukist verulega og spurningar um ábyrgð verða áleitnari.
Stjórnvöld sem eru of upptekin af því að móta stefnu sína í samræmi við
meirihlutavilja hverju sinni eru alveg jafn líkleg til að afla sér óvildar og þau
sem leiða þennan vilja hjá sér. Siðaboðskapurinn sem heldur á lofti hugsjón
hins prinsippfasta og siðferðilega staðfasta stjórnmálamanns er villandi
vegna þess að hann er byggður á þeirri ósögðu forsendu að hinn heiðarlegi
stjórnmálamaður geti alltaf valið að „þjóna fólkinu“ – það er að segja valið