Tímarit Máls og menningar - 01.02.2016, Blaðsíða 102

Þ o r s t e i n n A n t o n s s o n
102 TMM 2016 · 1
ný, þau að hinn kristni Guð er aðeins til í fegurðinni og talar til manna með
því móti. Ólíkt því sem gildir um þá frændur Jahve og Allah.
Thor leitaði sér á yngri árum fyrirmynda hjá hinum kaþólsku Frans
frá Assisí og Erasmusi frá Rotterdam. Heilagur Frans var svallgjarn auð-
mannssonur sem varpaði frá sér gildum arfi til að fylgja eftir eigin trúar-
sannfæringu. Mottóið var einmitt að fylgja ekki eftir markmiðum sínum af
gætni – eins og Sigurður Nordal ráðlagði Thor að gera við eitt tækifæri þegar
þeir hittust. En Thor gerði það ekki fremur en heilagur Frans, sem sjá má af
skrifum Thors. Hinum mörgu ritverkum hans er títt lýst af þeim sem nasa-
sjón hafa af þeim, og jafnvel lesendum sem dýpra leggjast, sem myndríkum
formleysum, ólgandi af lífsástríðu, og hafa þeir mikið til síns máls. Er þó
forms að vænta? Er Jakobsmynd á kirkjugafli í spænsku borginni Santiago de
Compostela niðurstaða pílagrímsfarar Thors um torraktar slóðir evrópskrar
kirkjumenningar frá því hann tók að skrifa um einsemd „mannsins“ á
Parísar árum sínum um miðbik síðustu aldar?
Thor trúði á margþætt gildi listar fyrir mannlífið, kirkjulistar sem
annarrar, þess utan var hann efans maður eins og gildir um þann mann
sem hefur víða ferðast, jafnt í huga sem í reynd. Heimspekingurinn Michel
Foucault setti niður fyrir sér upphaf nútímans við aldamótin 1800 og hafði
að viðmiði grein Immanuels Kant frá þeim árum Um Upplýsinguna. (Sjá
þýðingu í Skírni 1993). Við sjálfsleit er maður ekki eingöngu á leiðinni að
finna sjálfan sig, samkvæmt áhrifamikilli grein Kants, heldur getur sami
maður ekki varist því að skapa sig sjálfan um leið. Þar í liggur efi sem
ómögulegt er að varast úr því að maður veit af honum, sem hefur verið hið
almenna álit allar götur síðan. Eftir að út barst meðal heimspekinga um
niðurstöðu þess ofurnákvæma Kants týndust mörk vestrænna mennta-
manna milli þekkingar og sköpunar, eftir orðum Foucault, en höfðu fram
að því verið í föstum skorðum. Síðan hefur margoft reynt á þetta óræði við
vísindalegar rannsóknir og niðurstaðan æ orðið sú sama. (Um þetta frekar,
Óvissulögmál Heisenbergs þar sem sjálft orsakalögmálið reynist óvissu háð
þegar litið er til smæstu agna efnisheimsins.) Fyrirvarinn um ónákvæmni
geranda gagnvart andlagi, hvert sem það er, tók einnig að stýra hugsuðum
um bókmenntafræði þegar lengra leið og í vaxandi mæli. Efi um tengsl orða
og hluta, tákna og hlutveruleika. Og þá líka um mörk milli skáldskapar og
veruleika. Nú er það lærðra manna álit að hefðir skilji í milli skáldskapar og
fræða og ekki annað. M.ö.o. það er lesanda að ákveða mörkin.
Bækur Thors eru bein afleiðing þessarar þróunar. Þegar kom fram á síðari
hluta 20. aldarinnar hafði óvissan ágerst svo, að spuni var tekinn að stýra
vegferð rithöfunda, fremur en þekking. Fyrri verk hans á höfundarferlinum –
sem spannar um sex áratugi – eru mögnuð veita lífsnautna og angistar manns
sem finnur sálarlífi sínu hvergi svigrúm. Persónur sagna hans frá miðri
öldinni, fram á áttunda áratuginn, smásagna og skáldsagna, virðast haldnar
valkvíða í viðstöðulítilli leit að festu meðal afurða klassískrar Evrópumenn-