Tímarit Máls og menningar - 01.02.2016, Blaðsíða 106

Þ o r s t e i n n A n t o n s s o n
106 TMM 2016 · 1
innanlands sem utan, á við verkefnið að finna nýrri bókmenntagrein farveg,
auk skáldskapar og fræðaskrifa, sem réttlætti óskilorðsbundna sjálfsveru
einstaklings. Texta þá sem hvorki heyrði undir fræðirit né skáldrit, að
hefðbundnum skilningi. Einkum skáldsagnahöfundar tókust á við þetta
álitamál. Það hefur alltaf fylgt höfundum af því tagi að vilja takast á við hið
ómögulega. Var löngum kvöð, sem á skáldsagnahöfunda var lögð í þegn-
skylduvinnu í þágu lesenda. Og ævinlega bar slíkum manni að vingast við
lesendur, ekki að gleyma því eitt augnablik, því lesendur eru sú helft bók-
menntadúetts sem gæðir krotið á hvítu örkinni lífi eftir forskrift höfundar.
Fyrst er að gæða hóp merkingu og síðan að skilgreina sig sjálfan út frá
þessum samnefnara. Reynslan sýnir að önnur leið er ekki fær ef vit á að vera
í niðurstöðunni.
Hverskonar samvinnu hóps eða einstaklinga um textagerð er átt við, eigi
hún hvorki að flokkast undir fræði né skáldskap? Vísindaleg aðferðafræði
hafði unnið að því í tvær aldir að finna sannleikann samkvæmt rökbundinni
reglu og það var hópvinna og aldrei á færi eins manns að úrskurða um niður-
stöðuna. Er þá á færi nokkurs manns að gera það? Nú var spurt um „mann-
inn“, einangraðan í sjálfum sér. Og að því gefnu, að maðurinn væri alltaf
einn, vantaði þriðju leiðina til að manneskju yrði vært við vísindi sem voru
á leiðinni að þurrka „manninn“ út með formúlum sínum, sem skekkjuvald.
Það vantaði tjáningarmiðil til að fást við persónulegan sannleika. Og þó
ekki væri nema form fyrir draumaspuna sem skrif Thors minna oftsinnis á.
Á síðustu áratugum 19. aldar fór að brydda á módernískum bókmenntum
í þessum tilgangi. Málflutningi þess staka undir merki skáldskapar. Á því
gekk uns póstmódernismi tók að fjalla um sagnfræðilegan veruleika upp úr
seinna heimsstríði útfrá sannfæringu um að maðurinn sé alltaf einn. Nú á
grundvelli útfærðrar tilvistarheimspeki. Við tóku einsögur. (Skrítið orð.) Úr
þessum farvegi eru skrif Thors og undir merkið einsögur er best að fella þau.
Þau eru mestmegnis vitnisburður um vitundarheim höfundar sjálfs. Líkt
og þegar maður skráir draumalíf sitt – með misjöfnum árangri – og birtir
öðrum. Slík leið til sjálfsþekkingar var löngu kunn áður en tók að koma fram
undir merki skáldskapar.
Málvitund Íslendinga þróaðist með öðru móti en nágrannaþjóðanna á Upp-
lýsingaöld. Íslenskan hélt áfram að vera guðdómlegt tjáningartæki í vitund
fólks í landinu fram á síðustu áratugi 20. aldar. Trúin á getu íslenskra skálda
til að bera mönnum guðlegan boðskap fyrir tilstyrk tungumáls síns hélst að
mestu óskert. Tungumálið hélt áfram að vera gegnsýrt ómeðvituðum til-
vísunum á þjóðarfortíðina, allt aftur í gráa forneskju, á speki, atvinnuhætti,
sérvisku í gamni og alvöru, uns á síðustu áratugum 20. aldarinnar að farið
var með skipulögðum hætti að útrýma þessum einkennum og þar með
færa íslenskt mál til nútímalegra horfs, s.s. með átaki almennrar kennslu í