Tímarit Máls og menningar - 01.02.2016, Blaðsíða 53

„ A l l t s e m þ ú g e r i r b r e y t i s t í r e y n s l u “
TMM 2016 · 1 53
við að þessar hugmyndir um reynslusögur, játningabókmenntir, eða hvað
við viljum kalla þær, hafi komið upp í hugann í umræðunni sem átti sér stað
hér á landi fyrir jólin 2015 þegar bækur Hallgríms Helgasonar (Sjóveikur
í München), Jóns Gnarr (Útlaginn) og Mikaels Torfasonar (Týnd í paradís)
voru spyrtar saman í hóp tilfinningasölukláms.1 Þær umræður voru ekkert
sérlega upplýsandi um verkin sem um ræðir, en sögðu manni þó nokkuð
um staðsetningu sjálfsævisögunnar í stigveldi bókmenntanna. Ekki síður
var það athyglisvert að sjá hvernig það horfir við þegar karlmenn segja
reynslusögur, því að ekki hefur maður orðið var við slíkar viðtökur við sjálfs-
ævisögulegum verkum Elísabetar Jökulsdóttur, Þórunnar Jörlu Valdimars-
dóttur eða Oddnýjar Eirar Ævarsdóttur á umliðnum árum, en allar hafa þær
leikið sér með sjálfsævisögulega formið á einhvern máta.2
En við gætum líka notað orðið ‚reynslusaga‘ yfir annars konar bókmenntir
(sem þó geta á stundum skarast við flokkinn hér að ofan), þ.e. þær sem
byggja á þeirri hugmynd að reynsla veiti þekkingu, jafnvel kennivald, eins
og í vel þekktum enskum frasa ‚the authority of experience‘. Sá frasi heyrðist
oft í baráttu ýmiss konar hópa fyrir réttindum sínum á liðinni öld. Þá varð
stundum sjálfsævisagan fyrir valinu sem baráttutæki, verkfæri sem hentaði
einmitt vel til að koma röddum sem lítt höfðu heyrst á framfæri. Þá er
talað í nafni reynslunnar af því að tilheyra ákveðnum kúguðum hópi vegna
litarháttar, kyns, kynhneigðar o.s.frv. Í þess konar reynslusögum er höf-
undur fulltrúi hóps, hans líf er á einhvern hátt dæmigert fyrir örlög og hlut-
skipti hópsins og sagan getur mögulega breytt einhverju þar um. Lesendur
fá tækifæri til að lifa sig inn í líf höfundarins og þannig kynnst af eigin
‚raun‘, ef svo má segja, stöðu hans, áttað sig á þörfinni fyrir breytingar og
tengt betur við slíka frásögn heldur en abstrakt pólitíska umræðu. Ákveðinn
boðskapur liggur því gjarnan til grundvallar, þær eru ákall um athygli, um
breytingar og eitt af höfuðritum slíkra sagna væri þá The Autobiography of
Malcolm X sem Alex Haley skrifaði. Reynsla á þessum vettvangi gefur rétt
á rödd, á frásögn, en þá fylgir sá böggull skammrifi að sá sem hefur ekki
reynslu hefur ekki rödd, sem er kannski ekki ákjósanleg niðurstaða. Reynsla
er þá prófsteinn á þekkinguna, kennivaldið, og íslenska orðtakið að þessi
eða hinn ‚hafi aldrei migið í saltan sjó‘ lýsir hugsuninni þar að baki í hnot-
skurn. Sú hugmynd býður þó þeirri hættu heim að freistandi verður að búa
sér til slíka reynslu, að þykjast hafa migið í saltan sjó, jafnvel að taka reynslu
annarra og gera að sinni. Reynslan verður í svona tilvikum eftirsóknarverð
því hún veitir ákveðið vald. Falsanahættan er þó ekki síður bundin við fyrri
flokkinn þar sem markaðurinn fyrir reynslusögur hefur oft reynst mun
gjöfulli en fyrir skáldsögur.3 Þrátt fyrir þessa margvíslegu fyrirvara þá eru
reynslusögur sem eru settar fram til skilnings og meðvitundar um ákveðna
pólitíska eða samfélagslega sýn oft merkilegt og frumlegt framlag í pólitíska
baráttu og sumar þeirra hafa ótvírætt bókmenntalegt gildi.