Tímarit Máls og menningar - 01.02.2016, Blaðsíða 54

G u n n þ ó r u n n G u ð m u n d s d ó t t i r
54 TMM 2016 · 1
Minningar og skáldskapur
Nú um síðustu jól birtist þriðja bindið í sjálfsævisögulegum bókaflokki Jóns
Gnarr sem er unninn í samvinnu við Hrefnu Lind Heimisdóttur.4 Indjáninn
kom út 2006, þá Sjóræninginn 2012 og nú síðast Útlaginn 2015. Bækurnar
hafa notið töluverðra vinsælda, vakið þó nokkra athygli og umtal og verið
þýddar á nokkur tungumál. Fyrri tvær bækurnar báru undirtitilinn skálduð
ævisaga, en það gerir Útlaginn ekki, en ekki er laust við að manni þyki að
hér hafi verið full ástæða til að halda í þann undirtitil af viðbrögðunum
að dæma, en sem frægt er hafa fyrrverandi skólafélagar á Núpi og fleiri
mótmælt ýmsu sem fram kemur í frásögninni.5 Það er þó kannski ekki
einfalt að átta sig á hvað titillinn ‚skálduð ævisaga‘ þýðir – spurningar vakna
á borð við hvað er ‚skáldað‘ og hvað ekki og eru til sjálfsævisögur þar sem
skáldskapur kemur ekki við sögu?
Verkin þrjú eru uppvaxtarsaga; barnæska og unglingsár eru skoðuð í
baksýnisspeglinum og eins og oft er undir ákveðnum formerkjum. Í eftir-
mála Indjánans undir titlinum „Fáein orð frá höfundi“ segir: „[Bókin] er
ekki alveg sönn. Þó er engin bein lygi í henni. […] Ég skrifa eftir minni.
Sumt man ég hreinlega ekki og þarf því að stóla á minni annarra.“6 Þessi
hugsun hefur hljómað í aðfaraorðum, inngöngum og eftirmálum sjálfs-
ævisagna um langa hríð og eru dæmin of mörg til að hér verði upp talið.
Nærtæk íslensk dæmi eru þó inngangsorð Guðbergs Bergssonar að minn-
ingabók sinni Faðir, móðir og dulmagn bernskunnar (1997) og umfjöllun
Sigurðar Pálssonar um minnið í Bernskubók (2011).7 Innihaldið er gjarnan á
þá leið að sannleikurinn í sjálfsævisögum byggi fyrst og fremst á minni þess
sem skrifar, ekki á ítarlegum sagnfræðilegum rannsóknum og því er sann-
leikurinn einstaklingsbundinn, bundinn við skilning höfundarins á sjálfum
sér og sinni sögu, sínu minni, sinni sjálfsmynd, frekar en sannreynanlegum
atburðum. Minnið er brigðult, óáreiðanlegt og minningar þróast og breytast
með tímanum, sem hráefni frásagnarinnar er það óstabílt efni en óskaplega
heillandi og knýjandi að koma því í orð. Fyrirvarar sem þessir eru einhvers
konar ákall til lesandans, tilraun til að koma á sambandi og hafa áhrif á les-
háttinn, en einnig ákveðin leið til að fría sig ábyrgð á því að aðrir gætu haft
allt aðrar hugmyndir um eða minningar af sömu atburðum. Það telst nú
eiginlega ekki til tíðinda að sjálfsævisagan sé ekki sagnfræði í hefðbundnum
skilningi, Halldór Laxness segir til dæmis í Úngur ég var: „Sögu sín sjálfs
getur einginn sagt, hún verður því meira þrugl sem þú leggur meira á þig til
að vera sannsögull.“8 En kannski felst vandinn í því að í umræðunni er ekki
endilega haldið til haga muninum á ævisögunni, sem byggir á rannsóknum
á heimildum og þvíumlíku, og sjálfsævisögunni sem að jafnaði byggir fyrst
og fremst á minninu, sjálfsskilningi og sjálfsmyndartilbúningi. Þá fylgir
oft að höfundur lýsi því jafnframt yfir að hann sé alls ekki að skrifa sjálfs-
ævisögu, Guðbergur Bergsson nefndi sínar minningabækur ‚skáldævisögu‘,