Tímarit Máls og menningar - 01.02.2016, Blaðsíða 11

Ve i s l a í fa r a n g r i n u m
TMM 2016 · 1 11
sóknir skapa ný verðmæti í menningartengdri ferðaþjónustu, í útgáfu og
allri skapandi starfsemi sem hefur reynst Íslendingum ekki einasta arðbær
atvinnuvegur frá aldaöðli heldur andlegur styrkur og uppspretta sköpunar
og gleði. Öflugar leitarvélar koma í stað tímafreks lestrar í leit að upp-
lýsingum. Bylting hefur til að mynda orðið með gagnagrunnum Lands-
bókasafns-Háskólabókasafn eins og www.timarit.is og www.baekur.is. Hug-
vísindin ganga nú í endurnýjun lífdaga á stafrænni öld.
3
Þegar við íhugum framtíð íslenskunnar og rannsókna á íslenskri menningu
og sögu, finnum við að hún tengist að mörgu leyti afdrifum og möguleikum
okkar litla samfélags í norðurhöfum og afstöðu okkar sjálfra til landsins
og tungumálsins. Hvernig verður umhorfs ef við missum tengsl við tungu
og sögu þess fólks sem hefur byggt landið frá níundu öld, og þau sérkenni
sem tungan ljær menningu okkar? Hvernig verður þá að búa á Íslandi?
Verður Ísland spennandi framtíðarstaður? Landið og náttúran dregur að
sér ferðamenn, en hvað með okkur sjálf og menningu okkar? Er ræktarsemi
við tungumál og menningu sömu ættar og virðing fyrir náttúrunni? Haldi
Íslendingar ekki lífinu í tungu sinni og menningu – munu þá aðrir gera það?
Íslensk menning og íslensk tunga voru lengi samofin sjálfstæðisbarátt-
unni og í fullveldisyfirlýsingu eru þau nefnd sem grundvöllur ríkisins.
Íslensk fræði upphófust í raun sem fræðigrein á nítjándu öld, á hinni miklu
þjóðernisöld jafnvel þó að rætur fræðanna liggi djúpt í sögu okkar, í verkum
fyrsta málfræðingsins á tólftu öld og fræðimanna eins og Snorra Sturlusonar
og Ólafs Þórðarsonar á þrettándu öld. Á nítjándu öld varð til hugmyndin um
þjóðtungurnar og saga þjóða og þjóðmenningar rituð og jafnvel einfölduð í
pólitískum tilgangi. Ekki aðeins á Íslandi heldur um alla Evrópu.10 Rasmus
Kristján Rask, oft nefndur sem forvígismaður endurreisnar íslenskrar
tungu á 19. öld, hafði almennt áhrif á umræðu um evrópskar þjóðtungur.
Bandaríski sagnfræðingurinn Patrick Geary skrifaði skemmtilega bók um
það efni fyrir nokkrum árum, þar sem hann skýrði vel hinn fílólógíska
og sumpart tilbúna grunn þjóðernisbylgjunnar.11 Í þessu ljósi er hugtakið
‚þjóð‘ að mörgu leyti erfitt í notkun nú á dögum. Ég efast um að Snorri
Sturluson hafi litið á ritun Snorra Eddu á þrettándu öld sem íslensk fræði,
miklu fremur sem norræn eða jafnvel alþjóðleg fræði. En líklega leiddi hann
ekki hugann að þessu álitamáli. Örvunin kom úr öllum áttum, úr lærdómi
sem var sá sami í öllum skólum Evrópu og úr munnlegum frásögnum og
kvæðum. Edda hans varð rit um norrænt efni, einstakt í alþjóðlegu sam-
hengi á fyrri hluta þrettándu aldar, en þó skilgetið afkvæmi beggja heima.
Norræna, eða norræn fílólógía – gamla nafnið fyrir íslensk fræði – varð
í raun pólitísk fræðigrein á nítjándu öld og langt fram á tuttugustu öld. Jón
Sigurðsson starfaði til að mynda sem styrkþegi í Árnasafni. Hann var ein-