Tímarit Máls og menningar - 01.02.2016, Blaðsíða 55

„ A l l t s e m þ ú g e r i r b r e y t i s t í r e y n s l u “
TMM 2016 · 1 55
Halldór Laxness kallaði sínar ‚essay rómana‘, og viti menn, næst í eftirmála
Indjánans segir:
Ég yrði miður mín ef þessari bók og þeim sem á eftir fylgja yrði tekið sem ævisögum.
Ég mun gera athugasemd við það ef eitthvað bókasafn flokkar bókina sem endur-
minningar eða ævisögu. Af hverju? Vegna þess að endurminning er skáldskapur. Öll
minning er skáldskapur. Heili okkar er mesti blekkingameistari alheimsins. Tveir
menn geta haft mismunandi minningu frá sama atviki. (I, 221)
Það má gleðja höfundinn með því að á Landsbókasafninu eru öll þrjú bindin
flokkuð með skáldsögum undir flokkunartölunni 813. En bíðum nú aðeins
hæg, því það er langt því frá að afstaða höfundarins til verkanna sé á einn
veg, innan verks eða utan, og þótt eftirmálar og undirtitlar séu góðra gjalda
verðir þá er margt annað sem ræður leshætti verkanna. Í ‚paratextanum‘
(þ.e. öllu sem hangir við bókina án þess að vera beinlínis hluti af textanum
sjálfum: viðtöl, umfjöllun, káputexti o.s.frv.) er nokkuð eindregið gefið til
kynna að þetta sé sjálfsævisögulegt verk, þrátt fyrir fyrirvara. Í viðtölum um
verkin, sem eru fjölmörg, er áherslan fyrst og fremst á að þetta séu sögur úr
uppvexti Jóns, hans minningar, hans reynsla.9 Þetta eru sögur af fjölskyldu
hans, skólagöngu, vinum og ekki síst af hans líðan og sjálfsmynd. Það er því
óhjákvæmilegt að viðbrögðin ráðist nokkuð af því og að verkið sé lesið sem
sjálfsævisögulegt, sem ‚reynslusaga‘, frekar en skáldsaga. Það kann að hljóma
einkennilega að fólk mótmæli því sem stendur í bókmenntatextum, en þegar
umfjöllunarefnið er einhvers konar ofbeldi, ill meðferð og þess háttar – í
raun sögur af glæpsamlegu athæfi – þá flækjast gjarnan málin. Því verri sem
‚reynslan‘ er, því berskjaldaðri er höfundurinn fyrir ásökunum um rang-
færslur og ónákvæmni.
Í verkunum er líka lögð nokkuð eindregin áhersla á það hvernig reynslan
hafi mótað sögumann og skýri hans pólitísku afstöðu og lífssýn. Reynslan
er sögumanni mikilvæg, mótandi og alltumlykjandi. Mikið er lagt upp úr
því með öllum sögunum sem sagðar eru, að þessi reynslubanki sé lykillinn
að manneskjunni, persónunni sem skrifar. Því gæti mögulega orðið góða,
„reynslusaga“ leyst okkur úr mótsögnunum og flæktri snöru flokkana í
bókmenntagreinar sem verkin, höfundurinn og paratextinn hafa hnýtt.
Utangarðsbarnið
Bækurnar byggjast fyrst og fremst upp á fjölmörgum stuttum anekdótum,
meira og minna í tímaröð frá barnæsku til unglingsára, en tónninn í
frásögninni, tungutakið og andrúmsloftið sem er skapað er kunnuglegt
úr öðrum verkum Jóns eins og Fóstbræðrum og Vakta-þáttunum.10 Í upp-
hafi Indjánans segir frá fæðingu sögumanns: „Tilkoma mín var algjört
reiðarslag fyrir fjölskyldu mína“ (I, 9). Hér gæti persóna Jóns úr síðarnefndu
þáttunum, Georg Bjarnfreðarson, verið að tala, en tal hans einkenndist oft