Tímarit Máls og menningar - 01.02.2016, Blaðsíða 93

Tu n g u m á l a æ v i n t ý r i
TMM 2016 · 1 93
orðum: merkingin breytist vegna þess að rógur er eitthvað sem fylgir þeim
sem vill klifra upp embættastigann.
Svona er sagan alltaf að skilja eitthvað eftir sig. Grísk orð – eða rússneskar
þýðingar á samsettum orðum úr grísku – ráða yfir kirkju og trúarlífi, enda
fengu Rússar sína kristni frá Miklagarði. Að blessa er t.d. blagoslovitj sem
er hermt eftir grísku með sama hætti og benedicere á latínu, „hafa gott orð
um“, blessa. Svo líður tíminn. Pétur mikli stælir Vestur-Evrópu í stjórnsýslu
og kemur með sand af latneskum og frönskum orðum yfir hana inn í rúss-
neska tungu sem og hollensk orð yfir skipsparta og siglingar því hann lærði
skipasmíðar í Hollandi. Á rússnesku er til orð yfir ómeti, vondan mat,
shval – og ég frétti snemma að þetta væri komið úr frönsku cheval, hestur.
Af hverju? Vegna þess að franski herinn slátraði hestum sínum og át þegar
Napóleón þurfti að flýja frá Moskvu 1812. Síðan er ómeti shval á rússnesku.
Þetta frétti ég og þótti skemmtilegt – en svo fæ ég í nýlegri orðsifjabók allt
aðra skýringu. Shval er skraddari á gamalli rússnesku og Ivan Shval eða Jón
skraddari hét maður sem sveik rússneska borg í hendur Svía á sextándu öld
og af nafni hans er dregið orðið shval sem þá þýðir „ruslaralýður, ómenni“
en líka ómeti. Orð eiga langa sögu og á þeirri leið getur margt gerst. Seinna
koma ensk orð í stórum stíl inn í rússnesku – ekki síst með íþróttunum.
Fótbolti er fútbol. Mark er gol. Markvörður var meira að segja golkíper –
alenskt orð. En svo gerist þetta: stundum finnst Rússum meira en nóg komið
af óþarfa tökuorðum. Þeir spyrja eins og Íslendingar: af hverju eigum við
ekki okkar eigin orð yfir þetta? Og þeir draga til baka sum tökuorðin. Bolti í
fótboltamarki er áfram gol en golkiper, markvörður, er nú kallaður vratar. Þá
taka Rússar gamalt orð yfir „hlið“, vrata, (nú vorota) og bæta við viðskeyti
sem táknar mann: vratar er sá sem stendur í hliðinu og ver það svo ekki sé
skorað gol. Og handbolti kom á eftir fútbol til Rússlands og hét fyrst gandbol
– en ekki lengi og heitir nú rútsjnoj mjatsj – handbolti ( rúka: hönd, mjatsj:
bolti) – alveg eins og á íslensku.
Vel lukkaða orðasmíð hafa Rússar stundum stundað þegar þeir eru stoltir
og fullir af sjálfstrausti. Þegar flugið kom til sögunnar tóku þeir fyrst upp
útlend orð, aeroplan, pilot. En gerðu flugið svo að sínu máli og kölluðu flug-
vélina samoljot og flugmanninn ljotsjik. Ljot er af rót sem þýðir að fljúga.
Samoljot er e-ð sem flýgur sjálft, fljúgandi teppi úr ævintýrum til dæmis.
Að nota slíkt orð er svipuð hegðun og hjá okkur Íslendingum þegar við
vildum ekki nota telefon heldur fundum í stað þess hálfgleymt orð úr forn-
eskju, sími. Svo héldu Rússar áfram – þyrla hét í fyrstu gelikopter en varð
vertoljot, eitthvað sem flýgur og snýst. Og þegar Sovétmenn tóku um tíma
forystu í geimrannsóknum bjuggu þeir til orðið spútnik – gervihnöttur, en
það er gamalt orð í nýrri merkingu: spútnik þýðir samferðamaður, spútnik
er förunautur jarðar.
Þegar svo Rússar eru miður sín og ringlaðir þá gleypa þeir allt hrátt. Nú
eru þeir til dæmis búnir að gleyma orðum sem þeir notuðu yfir skrifstofur