Tímarit Máls og menningar - 01.02.2016, Blaðsíða 91

Tu n g u m á l a æ v i n t ý r i
TMM 2016 · 1 91
varð skelfilega montinn þegar ég skildi hvers vegna hægt væri að segja „haltu
mér slepptu mér“ bæði með noli me tangere og ne me tetigeris.
Í þessu málastússi með latínu, þýsku og frönsku fyrir utan ensku og dönsku
varð það alltaf sérstaklega heillandi að skoða þær undarlegu sérleiðir sem
hver tunga hefur til að láta hugsun eða afstöðu í ljós og að það er skemmtilega
erfitt að koma þessu til skila þegar maður reynir að færa texta milli tungu-
mála. Hvert mál getur t.d. verið mjög gagnort, notað fá orð og sterk – en það
getur allt þynnst út og orðið hundleiðinlegt í stirðri og bókstaflegri þýðingu.
Latínan lýsir því til dæmis að enginn nái góðum árangri nema hann leggi
mikið á sig með fjórum orðum aðeins: Per aspera ad astra. Einhver tekur sig
til og þýðir þetta á íslensku: Gegnum örðugleikana til stjarnanna. Á þessum
löngu liðnu árum virti ég Halldór Laxness næstmest alls í ritheimi – á eftir
latínunni, og einmitt Halldór henti gaman að þessari kauðalegu þýðingu.
Hann kenndi mér og öðrum að við verðum að finna okkar eigin lífvænlegar
hliðstæður þegar við viljum flytja hugsun á milli mála og í því er spennandi
leynilögreglustarf þýðandans eða áhugamanns um tungumál oft fólgið. Og
Halldór hafði fundið svarið við „per aspera ad astra“: Það er ekki „gegnum
örðugleikana til stjarnana“ heldur „Enginn verður óbarinn biskup.“ Sem
er eiginlega miklu betra en latínan vegna þess að það er svo mikið af
áþreifanlegri sögu í íslenska málshættinum sem hlýtur að vera hugsaður út
frá því að skólasveinar voru barðir til bókar ef þeir gerðust latir.
Svo má snúa dæminu við. Tökum gamla visku sem er orðuð svona í amk.
fjórum Íslendingasögum: „Án er illt gengi nema heiman hafi“ – Þetta er
stutt og laggott – en kannski er þetta einskonar þýðing úr latínu á hugsun
sem kemur fram hjá skáldinu Juvenalis. Og nú bregður svo við að latínan er
mjög stirðbusaleg: Juvenalis segir, ef við þýðum bókstaflega: „Ekki eiga þeir
auðvelt með að sanna sig, hverra dyggðum standa í móti erfið mál heima
fyrir.“ Non facile emergunt, quorum virtutibus obstat …
Hafðirðu nokkuð gagn af þinni skólalatínu? gæti þá einhver spurt. Ég
held að það hafi verið heilmikið. Í fyrsta lagi var þetta gaman, latínan var
hressandi heilaþjálfun, glíma við gestaþraut. Í öðru lagi: eftir latínuna vissi
ég hvað málfræði var – líka ýmislegt undarlegt í málfræði fjarlægra tungu-
mála. Í þriðja lagi er latína lykill að öllum rómanska heiminum. Eða eins og
latínukennarinn minn á Laugarvatni sagði: „Sjáðu sko, þegar þú ert búinn
að lesa latínu í þrjú ár þá geturðu lagst upp í rúm og lesið spænsku eins og að
drekka vatn“. Eða þá ítölsku get ég bætt við. Latínan gerði mér fremur auðvelt
að grauta í ítölsku þegar mér fannst ég þyrfti á því að halda. Það gerðist
fyrst einmitt úti í Moskvu þar sem ég var að læra rússnesku. Þá fannst mér
að ég væri skotinn í ítalskri stúlku sem þar var líka við nám og þessvegna
þurfti ég endilega að læra eitthvað í hennar máli. Svo gleymdist stúlkan en
ítalskan ekki alveg – og það kom sér vel tuttugu árum síðar þegar ég var
sendur til Ítalíu sem blaðamaður að skrifa um pólitíkina í þeim sveitum. Ég
vissi áður en ég fór og fékk það staðfest á Ítalíu að það þýddi lítið að spyrjast