Tímarit Máls og menningar - 01.02.2016, Blaðsíða 92

Á r n i B e r g m a n n
92 TMM 2016 · 1
fyrir á ensku í því landi, nema þá aðeins þar sem verið er að þjóna túristum.
Ítalir eru 40–50 miljónir og það var alveg nóg til þess að þeim fyndist þeir
ekki þurfa að kunna ensku. Og ég rifjaði upp í snatri sitthvað í ítölsku til að
geta lesið blöðin og til að spyrja menn út úr fyrir Þjóðviljann um evrópu-
kommúnisma og borgarskæruliða og pólitísk áhrif kirkjunnar – og latínan
var með á því ferðalagi öllu.
Menn geta notað allt til furðu margra hluta. Það er til dæmis gaman að
vera kirkjugarðsfær á latínu. Ég á við þetta: það eru svo margar gamlar og
merkar grafskriftir í kirkjugörðum og dómkirkjum á latínu. Einn íslenskan
vin minn í París sá ég sitja í vagni í neðanjarðarlestinni og lesa latínubók. Ég
er vanur því að hafa með mér latínu í lestina sagði hann. Það geri ég til að
mótmæla samtímanum. Svo langt hefi ég aldrei gengið í mínum máladellum.
Að hrifsa til sín stjörnurnar
Orðaskemmtun af þessu tagi fylgdi mér svo til Rússlands. Þangað fór ég
beint úr menntaskóla og þurfti að dýfa mér ofan í allt öðruvísi málheim – þar
sem til dæmis sagnir breyttust ekki mest eftir því hvort þær lýstu þátíð, nútíð
eða framtíð heldur eftir því hvort verknaðurinn eða ástandið var ítrekað,
vanabundið, kannski langvinnt ferli – eða afmarkað, búið og gert. Og maður
lítur í kringum sig og reynir að ná áttum og eignast ný heimkynni í rúss-
neskri tungu. Maður hugsar til dæmis: við Íslendingar eigum spaugilega
myndrænt orðasamband um heimskan og takmarkaðan mann: „Hann
stígur ekki í vitið“. Mannvitið flækist ekki fyrir löppunum á honum. Þetta
er dálítið launfyndið. Það er allt annar keimur af því sem Rússar segja. Þeir
segja: „On zvjozd s neba ne khvatajet“. Hann hrifsar ekki til sín stjörnur af
himni ofan.
Ég lenti bókmenntamegin í rússneskunáminu – en það þýddi m.a. að
ég fékk sérstakan áhuga á því hvernig orðaforði rússneskunnar þróaðist í
sögunnar rás. Hvernig Rússar leystu þann eilífðarvanda sem Íslendingar
þekkja svo vel: að koma orðum að nýjum hlutum og fyrirbærum sem
nauðsynlegt er að ná tökum á.
Nú hafa ýmsir siðir skipst á hjá Rússum í þessum efnum. Þeir hafa lengst
af verið mjög opnir fyrir tökuorðum: orðin koma inn í mál þeirra utanfrá
með fyrirbærunum. Til dæmis er í elstu bókmenntum Rússa strax töluvert af
orðum sem ættuð eru úr norrænu – orð sem tengjast valdi og vopnaburði, því
hluti yfirstéttarinnar voru norrænir væringjar eða víkingar. Sverð er métsj á
rússnesku sem er sama orðið og okkar mækir (sem er fyrnt orð yfir sverð).
Knjas er orð sem haft er um höfðingja eða smákónga – en það er tökuorð frá
norrænu og gotnesku svæði, kuningas (konungur, kuningas, verður knjansj
og síðar knjas). Einna skemmtilegast af þessum tökuorðum er jabeda sem er
norrænt orð að uppruna – embætti. Embætti verður jabeda en merking þess
er ekki embætti eins og var í fyrstu í rússnesku heldur rógberi – með öðrum