Tímarit Máls og menningar - 01.02.2016, Blaðsíða 7

Ve i s l a í fa r a n g r i n u m
TMM 2016 · 1 7
Menningarafrek verða ekki til í tómarúmi. Sköpunarkrafturinn var ekki
nógur einn og sér. Það þurfti öflugar menntastofnanir sem hlúðu að honum,
myndarlega fjárfestingu í rannsóknum, markvisst starf og útgáfu verka, og
miðlun þeirra. Rétt eins og nú á tímum.2 Áheyrendur og fjárfestar voru aug-
ljóslega áhugasamir og ástríðufullir, rannsóknir og listamannalaun kostuð
af kirkju og höfðingjum heima og erlendis. Á kaþólskum miðöldum voru
starfrækt átta klaustur hérlendis: á Þingeyrum, í Þykkvabæ, á Munkaþverá, á
Helgafelli, í Viðey, á Reynistað, í Kirkjubæ og á Möðruvöllum, og eitt bættist
við á Skriðuklaustri árið 1493 en starfaði aðeins í hálfa öld. Biskupsstólarnir
voru tveir og auk þess voru skólar eða lærdómssetur á höfðingjabýlum, eins
og í Odda, í Hítardal, í Reykholti, á Skarði, á Völlum í Svarfaðardal og víðar.
Á Norðurlöndum höfðu kóngar og jarlar íslensk skáld í vinnu við að lofa sig
og láta orðstír sinn standa og fengu íslenska sagnaritara til að skrifa sögur
um sig og sitt slekti – þar til skildi með tungunum, norsku og íslensku, á
fjórtándu öld.
Það er mikilvægt að minna á að íslensk miðaldamenning er ekki íslensk í
þeim skilningi sem við leggjum í orðið í dag. Hún tilheyrir sítengdum heimi
norðursins og er þannig alþjóðleg og eitt brotið í mósaíkmynd heimsmenn-
ingarinnar. Íslendingar ortu ekki aðeins og frumsömdu söguleg verk um
fortíð sína og annarra þjóða og um eigin samtíma, heldur voru þeir afkasta-
miklir þýðendur klassískra sagnarita og nýrra bókmenntaverka sem urðu
fyrir vikið að aflvaka í íslenskum bókmenntum. Þýðingar urðu til í samspili
milli landa, þannig hófust þýðingar franskra riddarasagna við hirð Hákonar
konungs um 1225, en langflest handrit þeirra eru samt varðveitt á Íslandi.
Allt frá tólftu öld voru Íslendingar afkastamiklir þýðendur. Þýðingarnar
urðu íslenskar bókmenntir og læddu sér svo fimlega inn í frumsamin verk
að ekki er mögulegt að greina saumförin eða hvar hinn frumsamdi texti
tekur við af hinum þýdda. Þýðing á einni vinsælustu kennslubókinni í
bókmenntatúlkun laumar sér jafnvel inn í kvæði eins og Lilju, sem er ort
með glæsibrag á ljósri íslensku um miðja fjórtándu öld.3 Enn í dag skynjum
við sterkt hvílíku frjómagni er sáð við þýðingu hverrar bókar á íslensku.
Við myndum lítið vita um alla þessa bókmenntastarfsemi ef sögurnar og
kvæðin hefðu ekki verið rituð á skinn og síðar á pappír, jafnvel aftur og aftur,
og ef lesendur hefðu ekki geymt bækurnar eins og sjáaldur auga síns öld fram
af öld. Sumar þjóðir skilja eftir sig ótrúlegan menningararf í áþreifanlegum
minjum en engar ritaðar heimildir. Því er alveg öfugt farið hjá okkur. Hér
eru ekki sýnilegar menjar af kastölum eða minnismerkjum frá miðöldum,
heldur er nær eingöngu um að ræða ritað mál og stöku gripi. Hér vantar
okkur hið áþreifanlega samhengi, nema kannski þegar við lítum laug Snorra,
þó að fornleifafræðingar séu smátt og smátt að grafa merkar vísbendingar
upp úr moldinni. Konungsbók eddukvæða eða Alþýðubókin, eins og
Arnaldur Indriðason kallaði hana svo skemmtilega, er okkar Akrópólis.4 Það
er furðulegt að sú litla bók hafi varðveist svo vel í fjögur hundruð ár – þar