Tímarit Máls og menningar - 01.02.2016, Page 37

S p i l l i n g í s t j ó r n m á l u m
TMM 2016 · 1 37
Spillingarhætta og eftirlit
En ef við reynum að gera greinarmun á togstreitu og baráttu innan kerfis
stjórnmálanna um völd og beitingu valda annars vegar, og einhverju sem
við getum kallað spillingu hins vegar verðum við, að ég held, að gefa popúl-
ismann upp á bátinn. Við verðum að ganga út frá því að hægt sé að meta
framgöngu og frammistöðu kjörinna fulltrúa með tilliti til þess kerfis
sem þeir eru hluti af. Auðvitað er kerfið sjálft ein tegund spillingarhættu.
Kerfi sem er hannað með þeim hætti að það er annaðhvort mjög auðvelt,
eða jafnvel mikilvægt, fyrir stjórnmálamenn að misbeita valdi sínu, mun
óhjákvæmi lega stuðla að spillingu. Það má til dæmis sjá kjördæmaskiptingu
og venjur sem orðið hafa til vegna hennar á Íslandi sem spillingarhættu.
Smæð samfélagsins skapar líka hættu á spillingu sem mikilvægt er að
almenningur sé sér meðvitaður um. Það getur verið mikilvægt fyrir stjórn-
málamenn að hygla tilteknum aðilum til að auka líkur á endurkjöri. Það má
að sjálfsögðu nefna margt fleira af þessu tagi. Eins birtist spillingarhætta í
of miklu valdi flokkanna, þegar þeir geta leyft sér að slá skjaldborg um sitt
fólk til að koma í veg fyrir eðlilegt mat á hæfi þess og gagnrýni á störf þess.9
Maður hefði haldið að mikið almennt vantraust á stjórnmálamönnum
og stjórnmálaflokkum eftir hrun og gríðarlegar fylgissveiflur myndu leiða
til þess að stjórnmálamenn tækju höndum saman um aðgerðir sem væru
líklegar til að draga úr spillingarhættu og um leið gera fólki auðveldara að
skilja verkefni stjórnmálamanna og sýna þeim traust. En þetta hefur ekki
gerst nema að takmörkuðu leyti. Síðasta ríkisstjórn steig nokkur skref í
þessa átt, m.a. með setningu siðareglna auk þess sem breytingar voru gerðar
á stjórnsýslulögum.10 Á þessu kjörtímabili hefur ekki mikið gerst. Hags-
munaskráningu þingmanna hefur að því er virðist ekki verið fylgt eftir,
ríkisstjórnarflokkarnir hafa ekki á nokkurn hátt brugðist við eða tekið
afstöðu til spillingarmála sem þó hafa verið mjög umtöluð í samfélaginu.11
Tilhneigingin hefur verið sú að breyta öllum spurningum um spillingu í
eina spurningu um persónuleg heilindi og mannkosti einstakra stjórnmála-
manna. Eins íronískt og það kann að virðast er sú aðferð einmitt í samræmi
við nálgun popúlistans sem fordæmir stjórnmálastéttina á þeim forsendum
að hún sé samsett úr „þöngulhausum og þrasgjörnum lyddum; mannleysum
sem aldrei munu hæfar til annars en að vernda eigið skinn“ – svo aftur sé
vitnað í Kristján Hreinsson.
Gagnrýni á þing og ríkisstjórn, flokka og störf stjórnmálamanna þarf
að vera fjölbreytt og til hvers einstaklings þarf að gera ríkar siðferðilegar
kröfur. Meðferð Alþingis á stjórnarskrárdrögum Stjórnlagaráðs var hvorki
virðingarverð né trúverðug. En hún var afleiðing kerfis frekar en pólitískrar
spillingar. Það má setja málsmeðferðina í samhengi við meðferð margra
annarra mála sem hafa misheppnast í þinginu. Einkenni þess kerfis sem