Tímarit Máls og menningar - 01.02.2016, Page 38

J ó n Ó l a f s s o n
38 TMM 2016 · 1
kemur í veg fyrir árangur og niðurstöður í stórum deilumálum er skortur á
samráði. Stjórnarmeirihlutar gera tilraunir til að keyra mál í gegn án tillits
til þeirra andstöðu sem þó er fyrirsjáanleg. Einstakir hópar á þingi geta leyft
sér að stöðva mál og beita öllum brögðum til að koma í veg fyrir niðurstöður
sem þó eru án nokkurs vafa í samræmi við vilja og væntingar almennings.
Nýlega sat ég fyrir svörum á fundi Stjórnskipunar- og eftirlitsnefndar
Alþingis þar sem fjallað var um siðareglur þingmanna, en þings ályktunar-
tillaga um þær er til meðferðar í þinginu.12 Einn þingmaður í nefndinni hélt
mikla ræðu á þeim fundi um tilgangsleysi slíkra reglna og hélt því fram að
allar reglur um framgöngu þingmanna aðrar en stjórnarskrá fælu í raun í
sér stjórnarskrárbrot og því væri ekki bara tilgangslaust að setja siðareglur,
heldur algjör misskilningur á starfi stjórnmálamanna.
Nú er í sjálfu sér ekki annað að segja um það sjónarmið, að siðareglur
þing manna séu stjórnarskrárbrot, en að það er augljóslega rangt. Reglur
eða viðmið af því tagi geta aldrei falið í sér gild fyrirmæli sem stangast á
við stjórnarskrá. Sjónarmið af þessu tagi er hins vegar aðeins eitt dæmi
um tilraunir til hindra eðlilegt eftirlit með störfum kjörinna fulltrúa og
hindra mögulega gagnrýni á þá. Það er eðlilegt að stjórnmálamenn beiti
þeim aðferðum sem þeir hafa til að ná markmiðum sínum, en kerfið þarf
að hanna þannig að þeim sé gert erfitt um vik að stytta sér leið að markinu.
Siðareglur og aðrar leiðir almenningseftirlits eru mikilvæg ráð til að skerpa
á takmörkunum valds og koma í veg fyrir að stjórnmálamenn geti alltaf
haldið því fram að svo kölluð pólitísk ábyrgð þeirra veiti nægjanlegt aðhald.
Við búum ekki við gerspillt kerfi hér á landi í dag, en við búum við kerfi
sem gefur stjórnmálamönnum alltof mikil færi á að komast hjá því að mæta
gagnrýni og eftirliti. Á meðan flokkarnir verja sitt fólk kemst það í rauninni
upp með flest sem ekki er beinlínis refsivert. Þetta er mjög slæmt vegna þess
að það viðheldur vantrausti á og efasemdum um stjórnmálin í heild sinni.
Þó að við búum ekki við gerspillingu, vantar því miður enn mikið upp á að
bæði Alþingi og Stjórnarráð hafi sýnt nauðsynlegan vilja til að virkja kerfin
sem geta dregið úr spillingarhættum og þar með spillingu. Þetta hefur þá
óheppilegu afleiðingu, sem pistill skáldsins er skýrt dæmi um, að jafnvel þótt
gott, gáfað og víðsýnt fólk fari út í stjórnmál, verði þingmenn og ráðherrar,
þá lítur það alltaf út fyrir að vera drýldnir og gerspilltir eiginhagsmunaseggir
þegar horft er utan frá á starfsemi þings og helstu stjórnarstofnana sam-
félagsins.
Tilvísanir
1 Kristján Hreinsson, Samfélagssáttmáli. Stundin (vefútgáfa), 25. júní 2015. Aðgengilegt á http://
stund.in/PBw.
2 Sami staður.
3 Platon, Ríkið, ísl. þýð. Eyjólfur Kjalar Emilsson. Reykjavík: Hið íslenska bókmenntafélag, 1991,
347 a–c.